İdari Denetimlerde Çalışma Süresine İlişkin Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

İş Kanunu'nda da özel olarak düzenlendiği üzere haftalık çalışma süresi olan 45 saati aşan çalışmalar bakımından yüzde elli zamlı fazla çalışma ücreti ödenmelidir. Haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında uygulandığı hallerde ise (örneğin 40 saat) bu süreden 45 saate kadar olan süreler için (örneğe göre 5 saat) yüzde yirmi beş zamlı fazla sürelerle çalışma ücret ödenmelidir.

Çalışana; fazla çalışma karşılığında serbest zaman kullandırılması için çalışanın bu hakkını, fazla çalışma yaptığı tarihten itibaren 6 ay içinde kullanması gerekmektedir ki seçimlik bu hakkın kullanılmasında çalışanın açık rızası şarttır. İspat yükü açısından çalışanın talebinin yazılı alınması önem arz etmektedir. Aksi halde işveren, mükerrer olarak fazla çalışma ücreti ödeme riski ile karşı karşıya kalabilecektir.

İş Kanunu 41/8 maddesi uyarınca yıllık fazla çalışma süresinin 270 saati geçmemesi esastır. Aksi halde; Bakanlık denetimlerinde noksanlık tespiti yapılmakta ve fazla çalışma ücretleri zamlı ödenmiş olsa bile idari para cezası gündeme gelmektedir.

Haftalık çalışma süresi 45 saati aşmamış olsa bile günlük 11 saatlik çalışma süresinin aşılması halinde aşan kısmın ücretinin zamlı ödenmesi gerekmektedir.

2429 Sayılı Kanun'da sayılan ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalıştırılan kişilere de bir tam günlük ücret ödenmesi gerekmektedir. Uygulamada en çok karşımıza çıkan ve denetimlerde de noksanlık olarak kabul edilerek idari para cezası yaptırımı uygulanan hususlardan biri de ulusal bayram genel tatil günlerinde yapılan çalışmaların karşılığının eksik ödenmesidir.

Ne var ki birçok işveren; ulusal bayram genel tatil günlerinde yapılan çalışmalar karşılığında yalnızca çalışılan saat karşılığında zamlı ücret ödemektedir. Ancak çalışanın, anılan tatil günlerinde 1 saat bile çalışma yapması halinde minimum 7,5 saatlik günlük çalışma süresinin zamlı ödenmesi gerekmektedir¹. Aksi durum, Bakanlık denetimlerinde yaptırım sonucunu doğurduğu gibi çalışana bakiye zamlı ücret ödenmesine de yol açmaktadır.

Mevzuatta hafta tatillerinde yapılacak çalışmaların ücretlendirilmesi bakımından özel bir düzenleme bulunmuyor ise de Bakanlık denetimlerinde dikkate alınan husus, yargı kararlarıyla² da şekillendiği üzere hafta tatillerinde yapılacak çalışmaların da ücretinin zamlı ödenmesi yönündedir. Ulusal bayram ve genel tatil günlerine ilişkin zamlı ücret kural hafta tatili çalışmalarında da aynen geçerli olup çalışanın 7,5 saatten az çalışıp çalışmadığına bakılmaksızın zamlı ücretin minimum 7,5 saat üzerinden ödenmesi esastır. Hafta tatilin bölünemeyeceği esastır³ .

Hangi çalışmaların gece çalışması olduğu ve gece çalışmasının 7,5 saati aşamayacağı mevzuatta açıkça düzenlenmiş olup bu husus, Bakanlık denetimlerinde de önem arz etmektedir. Uygulamada işverenlerce yapılan en önemli yanlışlardan biri de çalışanın yazılı onayının alınmasıyla gece çalışmasının 7,5 saatin üzerine çıkmasının yasal olduğu inancıdır.

Oysaki çalışanın yazılı onayı ile gece çalışması yaptırabilmesi yalnızca turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmetleri ile 6491 Sayılı Türk Petrol Kanunu uyarınca petrol araştırma, arama ve sondaj faaliyetleri kapsamında yürütülen işler bakımından istisna olup sayılan işler dışındaki işlerde gece çalışmasının 7,5 saati aşması yasaktır. Çalışandan, 7,5 saatin üzerinde yapılacak gece çalışmasına dair alınacak yazılı onayın hukukumuzda hiçbir karşılığı ve geçerliliği de bulunmamaktadır.

Yine 69. Madde uyarınca postalar halinde çalışan işçiler bakımından posta değişimlerinde çalışanın en az 11 saat dinlenmesi esası önem arz etmekte olup aksi halde işveren açısından noksanlık tespit edilmekte ve idari para cezası gündeme gelmektedir. Bakanlık denetimlerinde bu husus; kart basma, parmak okutma gibi puantaj kayıtlarıyla tespit edilebildiği gibi denetimler sırasında yapılan çalışan görüşmeleri ile de ortaya konulabilmektedir.

Bakanlık denetimlerinde öncelikle aranan, ara dinlenme sürelerinin bölünmeden kullandırılmasıdır. Ancak, bu sürelerin; iklim, mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile aralı olarak kullandırılması da çalışanın yazılı onayının alınması koşulu ile mümkün olabilecektir.

ÇSGB denetimleri uyarınca bir hafta gece postasında çalıştırılan işçilerin sonraki hafta gündüz postasında çalıştırılması suretiyle postaların sıraya konması, gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esasının da uygulanabileceği dikkate alınmaktadır.

Süt izni; mevzuatta açıkça düzenlenen bir hak olup kadın çalışan tarafından kullanılması, işveren inisiyatifinde değildir ve kadın çalışanın işverene bildirim yapması yeterlidir. Mevzuatta, süt izninin günde bir buçuk saat olarak kullanılacağı düzenlenmiş ise de uygulamada karşımıza çıkan önemli aykırılıklardan biri de süt izninin toplu kullandırılmasıdır ki Bakanlık denetimlerinde toplu kullanım, çalışanın talebi doğrultusunda olsa bile bir noksanlık olarak kabul edilmekte ve toplu kullanım halinde çalışan lehine fazla çalışma ücretinin ödenmesi gerektiği yönünde işlem tesis edilmektedir. Öte yandan süt iznine dair çalışma sürelerine uyulmamış olması nedeniyle de işveren aleyhine idari para cezasına hükmedilmektedir.

Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik uyarınca; 14 yaşını bitirmiş; ancak 15 yaşını tamamlamamış bireyler “çocuk işçi”, 15 yaşını tamamlamış; ancak, 18 yaşını doldurmamış bireyler ise “genç işçi” olarak tanımlanmaktadır.

Görüleceği üzere çocuk ve genç işçiler bakımından özel bir düzenleme bulunmakta ve çocuk ve genç işçiler Anayasa'da da “Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler, kadınlar ve bedeni veya ruhi yetersizliği olanlar, çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar” denilmek suretiyle özek olarak korunmaktadır.

Buna göre özellikle çocuk ve genç işçi istihdamında işverenlerin, 18 yaş üstü bireylerin istihdamından farklı uygulama yapma yükümlülüğü bulunmaktadır. Bu noktada “eşitlik” ilkesi gündeme gelmekte ise de hukukumuzda “eşitler arası eşitlik” ilkesi ve mevzuattaki özel düzenleme nedeniyle çocuk ve genç işçilerin çalışma gün ve saatlerindeki özel düzenlemeler eşitlik ilkesine aykırılık teşkil etmeyecektir.

SONUÇ:

Çalışma süreleri; başta 4857 Sayılı İş Kanunu olmak üzere Türk hukuk mevzuatında açıkça düzenlenmiş olup özellikle son dönemlerde de işverenlerce çalışma sürelerine uyulup uyulmadığına dair inceleme ve denetimler önem arz etmektedir.

Görüldüğü üzere Bakanlık denetimlerinde; çalışanın temel hak ve özgürlüklerinden olan çalışma hakkı ile dinlenme hakkının korunmasıyla birlikte mevcut sağlık ve güvenlik koşullarını iyileştirilmesi, işveren ve çalışanların görev, yetki, hak ve yükümlülüklerini düzenlenmesi ve çalışanların olası risklerden korunması da temel olarak amaçlanmaktadır.

Genel itibariyle idari denetimlerde; tespit edilen noksanlıkların giderilmesi için işverene makul bir süre verilmekte ve belirlenen sürenin sonunda da noksanlıkların giderilip giderilmediği hususu yeniden değerlendirilmektedir. Bu süreçte; işverence tespit edilen hususların giderilmiş olması halinde de idari para eczasının kaçınılmaz olduğu hususu unutulmamalıdır.