Metaverse, kitleleri, içinde yasamaya, etkilesimde bulunmaya, alim-satim yapmaya davet eden bir "öte evren" olarak karsimiza çikiyor. Bu evrenin parçalari ise sanal gerçeklik, internet ve ileri düzey gelistirilmis teknolojilerden olusuyor. Kullanicilar artik ekran önünde degil, bizzat bu dünyanin içine girebiliyor. Bu da su an için iki sekilde mümkün olabiliyor; avatar dedigimiz bu dünya için bir dijital ikiz ve sanal gerçeklik gözlükleri gerekiyor. Kullanicilar avatarlariyla karsilikli sohbet ediyor gibi düsünebilir, peki reel ortamda kahve içiyor gibi hissedebilir mi? Ikisi benzer seyler mi?
Belki de Neal Stephenson'un 1992 yilinda yazdigi "Snow Crash" romaninda yer verdigi "metaverse" olarak geçen alternatif dijital dünya için teknoloji devlerinin milyarlarca dolar yatirim yapacagi aklinin ucundan bile geçmezdi. Her ne kadar metaverse yatirimlarinda öncü isim olarak Mark Zuckerberg adi geçse de metaverse kavrami tek bir platformdan veya "Meta" sirketinden olusmuyor. The Sandbox, Decentraland veya Otherside gibi baska sirketlerin de kendilerine ait kurdugu metaverse'ler bulunuyor. Dolayisiyla konuya bir yazarin distopya ürünü veya hayal dünyasi olarak bakmak yerine, bilim kurgunun bizlere gelecekte neler sunacagina karsi pozitif yaklasmak gerekiyor.
NFT, kelime olarak, Non Fungible Token yani degistirilmesi mümkün olmayan token(para) anlamina geliyor. Ancak kelime anlamiyla para birimi olan NFT'ler degeri olan ve tahsil edilebilen dijital bir varlik olarak da temsil edilebiliyor. Dijital para birimlerinden farki ise NFT'ler birbirinden farkli, özgün bir yapiya sahipler. Sanat eserleri, görseller, videolar gibi dijital varliklar en bilinen örnekler olarak karsimiza çikiyor. Mülkiyet anlayisi olarak NFT'ler ise, esasen dijital ürünlerin tescil edilmesini ve satilmasini saglayan elektronik bir belge anlamina geliyor. Baska bir deyisle, NFT, bir ürün üzerinde hak sahipligini gösteriyor ve dijital anlamda tescilini sagliyor. NFT ile dijital bir ürünün tek kopyasinin satilabilmesinden ve el degistirebilmesinden bahsedilirken bu dijital ürünlerin satislarinin kimi zaman milyon dolarlarlara ulastigini görüyoruz. Decentraland platformunda 2.43 milyon dolara satilan arsa, The Sandbox platformunda 650 bin dolara satilan sanal yat, Üsküdar Belediyesi'nin Metaverse'de satin alinmasi, ruhunu satan Hollandali, Twiter Ceo'su Jack Dorsey'in 2.9 milyon dolara satilan ilk tweeti sasirtici örnekler olarak karsimiza çikiyor.
Metaverse Pazar Payi
Metaverse platformlarindan arsa satin almak
Metaverse platformlarinda parsellenmis arsalari satin almak için birkaç islem yapilmasi gerekiyor. Öncelikle ilgili platformda geçerli olan kripto para birimine ve dijital cüzdana sahip olmak gerekiyor. Her para birimi ise kripto para borsalarinda listelenmis sekilde bulunuyor. Örnegin Decentraland platformunda geçerli olan coin MANA iken, The Sandbox'te SAND olarak karsimiza çikiyor. Bu borsalardan birinde hesap açilarak borsa sitesine ait dijital cüzdana yükleme yapiliyor. Sonrasinda hangi metaverse platformundan arsa alimi yapilacaksa öngörülen prosedürler yerine getirilerek bu sitelerle MetaMask gibi entegrasyon saglayan merkeziyetsiz bir cüzdana aktarim yapmak gerekiyor. OpenSea gibi NFT pazaryeri niteliginde olan platformlardan da açik arttirma yoluyla arsa alimi yapilabiliyor.
Dijital arazilerdeki alim-satim islemleri akilli sözlesmelerle yönetilir, bir blokzincire kaydedilir, bu da islemi silinemez ve degistirilemez hale getirir. Esasen hak sahipligi de bu NFT üzerindedir, satin alinan NFT kullanicinin dijital kripto cüzdaninda saklanir. Bu islemler halka açik olarak gerçeklestigi için herkes tarafindan görüntülenebilir. NFT'ler kavram olarak gerçek dünyadaki tapuya esdegerdir. 2022 Nisan ayinda Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaskanligi Dijital Dönüsüm Ofisi, NFT'nin Türkçe karsiligi olarak "Nitelikli Fikrî Tapu" ifadesini örnek gösterdi. Esasen tapular, satin aldigimiz bir mülkün yasal hak sahipligini gösteren belgeler iken, NFT'ler temsil ettikleri varligi tanimlayan meta verileri(metadata) içeriyor.
Metaverse platformlarinda gayrimenkul satin alimi için akilli sözlesmelerden de bahsetmek gerekiyor. Akilli sözlesmeler önceden belirlenmis kurallarin otomatiklestirilerek blok zincir agina kodlandigi programlardir. Su anda Decentraland'da bulunan akilli sözlesme kodlari, kullanicilarin arazilerini satin almasina, satmasina ve kiralamasina MANA jetonu ile olanak sagliyor. Ödeme gerçeklestikten sonra platform, NFT'nin kontrolünü otomatik olarak saticiya devrediyor. MANA jetonu ile islemler sadece Decantraland platformunda yapilabiliyor, her platformun satin alma islemleri için kendine ait farkli kripto para birimi veya jetonu bulunuyor.
Metaverse platformlarindaki arsa degerlerinin hangi parametrelere göre belirlendigi de önemli, bir konu olarak karsimiza çikiyor. Sanal gayrimenkul sahiplerinin, sahip olduklari arazi degerlemeleri birbirinden farklilik gösteriyor. Dijital bir "monopoly" gibi, arsa degerleri konumlarina göre degisen fiyatlara sahipler. Örnegin Decentraland platformunda, her parselin büyüklügü farkli olmakla beraber araziler çesitli bölgelere ayriliyor. Vegas City (Kumar Bölgesi), Fashion Street (Alisveris Bölgesi) ve Üniversite (Egitim Bölgesi) gibi temalara ayrilan bölgeler bulunuyor. Her arsanin degeri de bu bölgelere olan yakinliga göre degisiklik gösteriyor. Örnegin, Decentraland'de Fashion Street bölgesinin yakininda 116 parselden olusan bir alanin 2.4 milyon dolardan alici bulmasi en büyük satin alimlarindan birisi oldu. Yine ünlülerin sahip oldugu arazilerin yakinlarindaki alanlarda emlak piyasasinda fiyatlarin oldukça yüksek oldugu görülüyor. Bir NFT toplayicisi, Snoopverse'de (Snoop Dogg'un sahip oldugu The Sandbox alani) 450.000 dolar degerinde ETH (Ethereum) karsiliginda büyük bir sanal arazi satin aldi. Arsanin konumu disinda arsanin üzerine yapilan binalar ve yapilar da arsanin degerini arttiran sebeplerden biri olarak karsimiza çikiyor. Ancak arsa üzerine yapilan yapilar ve eklentiler için de yine MANA üzerinden ayri bir ödeme yapilmasi gerekiyor.
Sanal mülkiyette yasal altyapi nedir?
Metaverse'te arsa sahibi sadece satin aldigi alan ile sinirli olmak üzere ev, konser alani, tiyatro, AVM, müze, sergi alani, çalisma ofisi veya baska herhangi bir yapi ve bina insa edebiliyor. Arsa sahibinin satin alma islemi kimsenin kontrolü altinda olmayan blokzincir agina kaydediliyor. Bu sekilde arsa sahibi disindaki üçüncü kisiler arsa mülkiyeti üzerinde degisiklik yapamiyor, islenmis kayitlari silemiyor. Satin alma islemi sonrasinda arsa sahipleri, yalnizca benzersiz bir bit dizisi olan NFT'nin sahipligini kazanmis oluyor ve bu NFT'yi kripto cüzdaninda sakliyor. NFT kripto cüzdaninda oldugu için, cüzdanin sifresine erismeden hiç kimse, NFT destekli sanal daire, kiyafet veya diger dijital ürünleri kendisine geçiremiyor.
Sanal mülkiyet sahiplerinin, blokzincir agindaki degistirilemez ve kontrol edilemez nitelikteki koruma prosedürlerine ragmen, yasal statülerinin karmasik oldugunu söyleyebiliriz. Esasen, metaverse platformlarindan satin alinan tüm varliklar üzerindeki hak sahipligi, mülkiyet hukukuna degil, platforma ait kullanici lisans sözlesmesine tabiidir. Dolayisiyla gerçek dünyada satin alinan arazi, arsa, ev, daire, apartman vb. tasinmaz mallarla ilgili düzenlenmis mevzuatlarin geçerliligi metaverse'te bulunmuyor. Kullanicilarin, arsa alimindan sonra ilgili platformun kullanim kosullari ve hizmet sartlari ile sinirli haklari bulunuyor, bu kurallar ise yasal düzlemde baglayici nitelikte olan belgelerden sayiliyor. Örnegin Sandbox ve diger metaverse platformlarinin çogunda satin alinan arsa ve diger dijital varliklari kullanim ve erisim hakkini sinirlama ve sona erdirme hakkini sakli tutuyor. Bir baska deyisle, platformlar yalnizca dijital varliklara belirli süre zarfinda erisim saglayabiliyor. Böyle bir durumda 100.000 dolarlik dijital tablo sahibi olan bir kullanici ertesi gün platformdan yasaklanabiliyor ve sahip oldugu NFT'nin hiçbir degeri ve islevi kalmiyor.
Hukuki riskler
Öncelikle metaverse yatirimcilarinin her platformun hizmet sartlarini, hüküm ve kosullarini titiz bir sekilde irdelemesi ve avukatlar araciligiyla potansiyel riskler hakkinda bilgi almasi gerekiyor. Birçok metaverse platformunun hizmet politikasinda platform sahibi sirkete tek tarafli bir kontrol hakki veriyor. Dolayisiyla bir NFT satin alindiginda, aslinda kullanicinin o dijital varlik üzerinde tam anlamiyla mülkiyet hakki bulunmuyor. Bu satin alma islemi, kullanicinin söz konusu dijital varliga platform tarafindan belirlenen süre boyunca erisimine izin verecegi anlamina geliyor.
Gayrimenkul sektöründe akilli sözlesmeler alaninda düzenleyici otoriteler tarafindan birtakim regülatif adimlara ihtiyaç var. Çünkü bugün, bir arazinin satisi ve kiralanmasi için olusturulan akilli sözlesmeler, parasal yükümlülükler ve vade sinirlamalari gibi kisitli alanlarda düzenlemeler öngörüyor. Bu düzenlemeler disinda kalan alanlar için çogu platformda herhangi bir hukuki koruma modeli öngörülmüyor. Bu gri alanlardan birine, mülk sahiplerinin arazilerini kiraya vermesi halinde; kiracinin arazinin degerini azaltan bir isletme kurmasi veya bir eylemde bulunmasi halinde ne olacagi konusu örnek gösterilebilir. Böyle bir durumda kiracinin faaliyetlerini veya eylemlerini otomatik olarak ortadan kaldiran hükümlerin akilli sözlesmelerle veya ek sözlesmelerle saglanmasi beklenir. Ayrica benzer alanlardaki mülk kullanimlarini yönetmek için birbiriyle bitisik konumda olan mülk sahipleri ile sözlesme iliskilerinin kurulmasi da gündeme gelecektir. Yine, sanal gayrimenkul için kripto para kredileri sunan borç veren sirketlerin durumu da düsünülmesi gerekiyor. Krediyi alan kullanicinin borcunu ödeyemeyerek temerrüde düsmesi durumunda birtakim aksiyonlar alinmasi saglanmalidir. Örnegin krediyi alan metaverse kullanicisinin öngörülen vadelerde ödeme yapamamasi ve ihtar prosedürlerinin isletilmesiyle NFT sahipliginden kaynaklanan hak ve yetkilerin otomatik olarak krediyi kullandiran sirkete geçebilmesi konusunda akilli sözlesmelere kodlama yapilmasi öngörülüyor. Böyle bir durumun yasanmasi metaverse'te parsellenen alanlarda haciz konusunu gündeme getirecektir. Bu tip hukuki problemlerin ortaya çikisi ile ve her platformun kullanici sayisinin artmasiyla birtakim tedbirler alinmasi gerekecek.
Metaverse'te gayrimenkul yatirimi yapmak, dikkate alinmasi gereken çesitli riskleri de beraberinde getiriyor. En büyük endiselerden biri, kripto para borsasindaki dalgalanmalarla baglantili olarak fiyatlarin degiskenlik göstermesidir. Bu durum sanal gayrimenkul fiyatlarini da büyük ölçüde etkileyebilir. Genellikle on yil içinde gayrimenkul fiyatlarindaki degisikliklerde gördügümüz sey, sanal dünyada bir gecede gerçeklesebiliyor. Artan bir baska endise ise platformun finansal olarak basarisiz olmasi durumunda, metaverse platformunun tamamen ortadan kalkabilecegi ihtimalidir. Platformun sona erdirilmesi konusunda üyelerin oy haklari olabilir, ancak platformu çalisir durumda tutmak için para kalmamissa, platform sahiplerinin kapatma kararini engelleyen hiçbir yasal düzenleme bulunmuyor. Metaverse sektörel anlamda büyüdükçe ve gelistikçe, platform içi islemler daha karmasik hale gelecek. Perakendenin, ofislerin ve diger günlük aktivitelerin sanal platformlara tasinmasi, diger tüm hukuk türlerinin yani sira gayrimenkul, finans, istihdam ve fikri mülkiyet konularinda uzmanlik gerektiren ve fiziksel dünyada karsilasilan benzer sorunlari yaratacak.
* Bu makalemiz 08.12.2022 tarihinde Harvard Business Review Türkiye'de yayinlanmistir. Buradan ulasabilirsiniz.
The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.
