5510 Sayılı Kanun Kapsamında Prime Esas Kazançlar

1. Giriş

Ülkemizde sosyal güvenliğin temel finansman kaynağı, mevzuatta belirlenen prim ödeme yükümlüleri tarafından ödenen primlerdir. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu'nun (bundan sonra "Kanun" olarak anılacaktır) m. 4/1-a kapsamındaki sigortalılar için ödenecek primler, sigortalının prime esas kazanç tutarları üzerinden hesaplanmaktadır. Sigortalının hangi kazançlarının prim matrahına dahil edileceği ve bu kazançların tamamen mi yoksa kısmen mi dikkate alınacağı hususu, uygulamada önem arz etmektedir. Prime esas kazanç, kayıt dışılık ve eksik yatırılan sigorta primleri gibi nedenlerle uyuşmazlık konusu olmaktadır.

Mevzuatımızda, sigortalılık statüsüne göre farklı prime esas kazanç kavramları belirlenmiştir. Bu yazı, yalnızca Kanun'un 4/1-a bendi kapsamında yer alan sigortalılara ilişkin prime esas kazanç unsurlarını konu almaktadır.

2. 5510 Sayılı Kanun m.4/1-a Bendi Kapsamında Sigortalılık

Kanun'un m.4/1-a bendi kapsamında sigortalı olanlar "Hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılanlar" dır.¹ Bunun yanı sıra, Kanun'un 4/2. maddesi uyarınca bazı kişiler de bu kapsamda sigortalı sayılmaktadır. Hizmet akdinin, 4857 sayılı İş Kanunu, 854 sayılı Deniz İş Kanunu, 5953 sayılı Basın İş Kanunu ya da 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu'na tabi olup olmaması sigortalılık açısından belirleyici değildir. Dolayısıyla hangi mevzuata tabi olursa olsun önemli olan husus, çalışma ilişkisinin, kanunun öngördüğü şekilde bir hizmet akdi kapsamında gerçekleşmesidir.²

Kanun'un 9/1. maddesine göre, bu kapsamdaki sigortalılar için sigorta hak ve yükümlülükleri; çalışma, mesleki ve teknik eğitim, staj veya bursiyerlik nedeniyle fiilen göreve başladıkları tarihte başlar. Hizmet akdinin sona ermesi veya 5. madde kapsamında sigortalı sayılmayı gerektiren hallerin ortadan kalkmasıyla sigortalılık da kural olarak sona ermektedir.

3. Prime Esas Kazanç Kavramı

Prime esas kazanç, sigortalı adına tahakkuk eden ve kanunla belirlenmiş oranlar doğrultusunda sigorta primi kesintisi yapılmasına esas olan gelirdir.³ Diğer bir tanıma göre ise prime esas kazanç, belli tutarda bir prim borcu olarak doğabilmesi için gerekli olan gelirin ortaya çıkmasıdır.⁴ Prime esas kazanca ilişkin temel düzenleme, Kanun'un 80. maddesinde yer almaktadır. Bu maddede, hangi kazanç türlerinin tamamen, hangilerinin kısmen prime esas alınacağı ve hangilerinin kapsam dışında bırakılacağı detaylı olarak belirtilmiştir. Aynı maddede, Kanun'un 4. maddesinin birinci fıkrasının (a), (b) ve (c) bentleri kapsamında sigortalı sayılan kişiler ile yalnızca genel sağlık sigortasına tabi olanların durumları da ayrı ayrı ele alınmıştır. Kanun, sigortalının hak ve alacakları arasında prime esas kazancı oluşturacak unsurları açık ve sınırlı şekilde saydığından, bu kapsamda belirtilmeyen gelirlerin prime esas kazanca dahil edilmesi mümkün değildir.

4. Prime Esas Kazanca Dahil Edilecek Kazançlar

Kanun, sigortalılarla işverenlerin bir ay için ödeyecekleri primlerin hesabında göz önünde tutulacak kazanç unsurlarını esas itibariyle üç grupta toplamıştır:

1. Hak edilen ücretler,
2. Prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaktan o ay içinde yapılan ödemelerin ve işverenler tarafından sigortalılar için özel sağlık sigortalarına ve bireysel emeklilik sistemine ödenen tutarları,
3. İdare veya yargı mercilerince verilen karar gereğince yukarıdaki (1) ve (2) numaralı alt bentlerde belirtilen kazançlar niteliğinde olmak üzere sigortalılara o ay içinde yapılan ödemelerin brüt toplamı esas alınacak şeklinde belirtmiştir.

a. Hak Edilen ücretler

Ücret, çeşitli mevzuatlarda farklı şekillerde tanımlanmakla birlikte, prime esas kazanç açısından esas alınması gereken tanım 5510 sayılı Kanun'da yer almaktadır. Kanun'un "Tanımlar" başlığını taşıyan 3. maddesinde, ücret; "4'üncü maddenin birinci fıkrasının (a) ve (c) bendi kapsamında sigortalı sayılanlara saatlik, günlük, haftalık, aylık veya yıllık olarak para ile ödenen ve süreklilik niteliği taşıyan brüt tutar" şeklinde tanımlamıştır. Bu tanıma göre ücretin, para ile ödenmesi, süreklilik taşıması ve brüt tutar üzerinden değerlendirilmesi gerekmektedir.

Kanun'un 80. maddesinin birinci fıkrasının (c) bendinde, (b) bendinde belirtilen istisnalar dışında, her ne adla yapılırsa yapılsın tüm ödemeler ile ayni yardım yerine geçmek üzere yapılan nakdi ödemelerin prime esas kazanca dahil edileceği düzenlenmiştir. Bu hüküm uyarınca, istisna kapsamında olmayan tüm ücret ödemeleri prime esas kazanca dahil edilmelidir. Bu kapsamda, fazla çalışma ücretleri, hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil ücretleri ile yıllık izin ücretleri de prime esas kazanca dahil edilmektedir.⁵

b. Ücret Ekleri

Primlerin hesabında dikkate alınması gereken bir diğer kazanç unsuru, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her türlü istihkaktan ilgili ay içerisinde yapılan ödemelerdir. Kanun'da "prim" ve "ikramiye" türündeki ödemeler örnek olarak sayılmıştır. Bu kavramların doğrudan kapsamına girmeyen ancak nitelik olarak benzerlik taşıyan tüm ödemeler de prime esas kazanca dahil edilmelidir. Ayrıca, ayni yardım yerine geçmek üzere yapılan nakdi yardımlar da bu kapsamda değerlendirilir.

Ücret ekleri, işçiye asıl ücret yanında işverence devamlı şekilde sağlanan, kanundan veya sözleşmeden doğan, nakdi menfaat anlamına gelmekte olup, değişik şekillerde karşımıza çıkabilir.⁶ Bu ödemelerin, toplu veya bireysel iş sözleşmesiyle kararlaştırılabileceği gibi işverenin tek taraflı kararı ile de uygulanması mümkündür. Ücret ekleri, bazen ücrete bağlı olarak onun yüzdesi veya katı tutarında, bazen de kişinin aldığı ücretten bağımsız, hasılata veya karlılığa bağlı olarak belirlenen maktu miktar tutarında yapılabilir. İşverenin çeşitli adlandırmalar altında veya "diğer ödemeler" adı altında ya da hiçbir niteleme ve adlandırma olmaksızın yaptığı ödemelerin kanundaki istisnaya girmemesi halinde prime esas kazanç kapsamında değerlendirilmesi gerekmektedir.⁷

c. İdare veya Yargı Mercilerince Verilen Karar Gereğince Yapılan Ödemeler

Prime esas kazanca dahil edilebilecek bir diğer ödeme türü, idare veya yargı mercilerince verilen karar gereğince sigortalılara ilgili ayda yapılan brüt ödemelerdir. Bu tür ödemelerin prim matrahına dahil edilebilmesi için yargı kararının kesinleşmiş olması gerekir. Kanunda, idare veya yargı mercilerince verilen karar gereğince sigortalılara yapılan ödemeler konusunda, özel olarak herhangi bir kazanç türünden söz edilmemektedir. Bu nedenle, sigortalılara yapılan bu tür ödemeler kanunda belirtilen ücret türlerinden ve eklerinden (m. 80/1-a ve b) farksızdır.⁸ Tek fark, önceki bentlerde yer alan ödemelerin işverenin kendi iradesiyle yapılması, bu tür ödemelerin ise yargı veya idare kararına dayanmasıdır.

Kararın kesinleşmesinden önce işverence ödeme yapılmasına bir engel bulunmamaktadır. Bu durumda ödeme, işverenin rızasıyla yapılmış sayılır ve hangi prime esas kazanç kalemine aitse, bu doğrultuda değerlendirilir. Yine İdare ya da yargı mercilerince verilen kararların sadece tespit hükmü içermesi halinde infazı mümkün olmayacağından, işverenin böyle bir karara istinaden yaptığı ödeme de ancak rızai ödeme sayılır.

5. Prime Esas Kazanca Kısmen Dahil Edilecek Kazançlar

Kanun, Yönetmelik ve Tebliğ hükümlerine bakıldığında, bazı kazanç unsurlarının prime esas kazanç kapsamına alınması bakımından ne tamamen kabul edildiği ne de tamamen hariç tutulduğu görülmektedir. Bu nedenle, söz konusu ödemelerin sigorta primine esas kazançta kısmi olarak dikkate alınması gerekmektedir. Yemek parası, çocuk zammı (yardımı), aile zammı (yardımı), özel sağlık sigortası ve BES (Bireysel Emeklilik Sistemi)'e yapılan ödemeler belirli tutarlara kadar prime esas kazanç dışında tutulmakta; bu sınırların üzerindeki kısımlar ise prime tabi sayılmaktadır. Prime esas alınacak tutar ve oranlar, Kanun ve Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) tarafından belirlenmektedir.

Söz konusu yardımların sınırı aşan kısımları prime esas kazanca dâhil edilecektir. Ayrıca, çalışanlara yapılan aile-çocuk yardımı ödemelerinin fiili duruma uygun olup olmadığı da belirlenmelidir. Zira yapılan aile-çocuk yardımı ödemelerinin bütün çalışanlara mı, yoksa evli ve çocuklara mı yapıldığı tespit edilip, fiili duruma uygun yapıldığı tespit edilen ödemeler bakımından da belirlenen miktarlar içerisinde kalıp kalmadığı belirlenmelidir. Fiili duruma uygun olmayan ödemeler sair ödemeler kapsamında kabul edilerek prime esas kazanca dâhil edilmelidir.⁹

6. Prime Esas Kazanca Dahil Edilmeyen Kazançlar

Kanun, prime esas kazanca ilişkin düzenlemeleri yaparken, bu kapsamda değerlendirilmeyecek kazanç unsurlarını da açıkça belirlemiştir. Kanun'un 80. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendine ve Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği'nin (SSİY) 97. maddesinin dokuzuncu fıkrasına göre; ayni yardımlar ile ölüm, doğum ve evlenme yardımları, görev yollukları, seyyar görev tazminatları, kıdem tazminatı, iş sonu tazminatı veya kıdem tazminatı niteliğindeki toplu ödemeler, keşif ücreti, ihbar tazminatı ve kasa tazminatı prime esas kazanca tabi değildir.

Buna karşılık, Kanun'un 80. maddesinin birinci fıkrasının (c) bendinde, "bunların dışında her ne adla yapılırsa yapılsın tüm ödemeler ile ayni yardım yerine geçmek üzere yapılan nakdi ödemelerin" prime esas kazanca tabi tutulacağı hüküm altına alınmıştır. Dolayısıyla, Kanun'da prime esas kazanca dahil edilmeyecek gelirler sınırlı şekilde sayılmış olup, bu sayım örnekleyici değil, istisna niteliği taşıyan bir düzenlemedir.

Nitekim Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulu, 06.03.2025 tarihli, E. 2024/2809, K. 2025/539 sayılı güncel bir kararında; yemek kartı uygulamasının, nakit olarak kullanılamaması, yalnızca belirli işyerlerinde geçerli olması ve banka sisteminden bağımsız özel POS altyapısıyla sınırlı bir hizmet sunması nedeniyle ayni yardım niteliğinde olduğunu, bu nedenle prime esas kazanca dahil edilmemesi gerektiğini açıkça ifade etmiştir.

Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulu, 06.03.2025 tarihli, E. 2024/2809, K. 2025/539 sayılı karar;

"...Olayda, yemek kartının; çalışanların beslenme ihtiyaçlarının iş yeri ve müştemilatında karşılanamaması nedeniyle yemek yardımı ayni yardım tanımı ve kapsamında iş yerinde ve/veya iş yeri dışında kapalı devre bir elektronik mutabakat sistemi içerisinde organize eden davacı Dernek üyeleri tarafından sunulan, davacı Dernek üyeleri ile işverenler ve üye iş yerleri arasında imzalanan sözleşmelere dayalı olarak yemek verme hizmeti sunan lokanta vb. üye iş yerleri ile beslenme amacına yönelik besin maddesi harcamaları için diğer üye iş yerlerinde de kullanılabilen, bankaların aracılık ettiği ödeme sistemi ve uygulamaları ile entegre olmayan ve bankacılık sisteminden bağımsız olarak özel POS altyapısı ağında işlem görebilen, nakit ve/veya nakit yerine kullanılamayan, iş günü esas alınarak aylık yemek yardımı yüklemelerinin yapıldığı, faturalı işleyiş ve elektronik kayıt düzeni içerisinde denetlenebilir niteliği olan özel bir kart olduğu anlaşılmaktadır.

Dolayısıyla, yukarıda vasıfları belirtilen bir yemek kartının, faturalı olarak sunulan bir hizmet olduğu, yemek kartında bulunan bakiyenin nakit olarak çekilemeyeceği ve nakit gibi her mecrada (yemek ve besin maddesi satışı yapan üye işyerleri dışındaki işletmelerde) kullanılamayacağı tartışmasız olduğundan, bu nitelikleri haiz yemek kartı ile yapılan yardımın aynı yemek yardımı olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.

Bütün bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, 5510 sayılı Kanun'un 80. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendinde yardımın; ayni olarak verilmesi bu yardımın prime esas kazançtan muaf tutulması için yeterli görülmesine ve yardımın ayni olarak gerçekleştireceği yer bakımından mekânsal bir ayrıma (iş yeri veya müştemilatı içi ya da dışı ayrımına) gidilmemesine karşın, dava konusu düzenlemelerle Kanun'un bu belirlemesi dışında ve kanunla verilmiş olan bir hakkı daraltıcı mahiyette hükümler getirildiği görülmektedir.

Sonuç itibarıyla, 5510 sayılı Kanun'un 80. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendinde yer alan kanuni düzenleme uyarınca yardım tutarının prime esas kazanca tabi tutulmaması ya da sınırlı tabi tutulmaması yönünden "ayni ya da nakdi yapılmasına" göre farklılık arz eden yemek yardımına, Kanun'a aykırı ayrımlarla gidilmek suretiyle kurallar getirdiği açık olan dava konusu düzenlemelerin bu yönüyle normlar hiyerarşisine ve hukuka aykırı olduğu görülmüştür..."¹⁰

7. Prime Esas Kazançların Hesaplanması

5510 sayılı Kanun'un 80. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendine göre, prime esas kazançların hesabında; sigortalıya hak edilen ücretler ile prim, ikramiye ve bu nitelikteki her türlü istihkaktan ilgili ayda yapılan ödemelerin brüt toplamı esas alınır. Aynı maddenin (d) bendine göre, ücretler hak edildikleri aya mal edilerek prime tabi tutulur. Diğer ödemeler ise ödendikleri ayın kazancına dahil edilir. Ücret dışı ödemeler, ödemenin yapıldığı ayda prime esas kazanç üst sınırını aşarsa; aşan tutar, ödemenin yapıldığı tarihi izleyen iki ayı geçmemek kaydıyla, üst sınırın altında kalan sonraki aylarda prime esas kazanca eklenebilir.

Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği'nin 97. maddesinin birinci fıkrasında, 4/1-(a) bendi kapsamındaki sigortalıların prime esas kazançlarının, Kanun'un 80. maddesi doğrultusunda belirleneceği belirtilmiştir. Ayrıca, 28.09.2008 tarihli Resmî Gazete'de yayımlanan Tebliğ'in¹¹ 7.5. maddesine göre;

"Sigortalılara, çeşitli nedenlerle (ücretsiz izin, istirahat gibi) ay içinde çalışmasının bulunmadığı ve ücret ödenmediği aylarda prime esas kazanca dâhil olacak nitelikte ücret dışında bir ödeme yapılması halinde, ücret dışındaki bu ödemeler, ödemenin yapıldığı ayda sigortalının prim ödeme gün sayısının bulunmaması nedeniyle ödemenin yapıldığı tarihi takip eden iki ayı geçmemek üzere ilgili ayların prime esas kazancına dâhil edilecektir. Ancak ödemenin yapıldığı tarihi takip eden iki ayda da ücret ödemesine hak kazanılmadığı durumlarda, ücret dışındaki bu ödemeler prime esas kazanca dâhil edilemeyecektir.

Ücret dışında sigortalılara ödenmekte olan prim, ikramiye gibi her türlü ödemeler, ödemenin yapıldığı ayın kazancına dâhil edilerek prime tabi tutulmaktadır. Ancak, sözü geçen ödemelerin ücret ile birleştirilerek prime tabi tutulması durumunda, bazı sigortalıların aylık prime esas kazançları tutarı, prime esas kazancın üst sınırını aşabilmektedir.

Bu durumda, sigortalılara, ücretinin yanı sıra prime esas kazanca dâhil edilebilecek nitelikte ücret dışında ödeme yapılması halinde, bu nitelikteki kazançlar, prime esas günlük kazanç üst sınırının otuz katı aşılmamak kaydıyla prime tabi tutulacak, buna karşın her iki kazanç toplamının üst sınırı aşması halinde, ücret dışındaki ödemenin üst sınırı aşan kısmı, Kanun'un 82. maddesi hükmü de dikkate alınarak en fazla takip eden iki ayın prime esas kazanç tutarına dâhil edilecektir." denmektedir.

8. Sonuç

Yukarıda açıklanan mevzuat hükümleri çerçevesinde, hangi gelir unsurlarının prime esas kazanca dahil edileceği ve bu kazançların hangi dönemde prime tabi tutulacağı, uygulamada önem arz eden bir konudur. Prime esas kazancın belirlenmesinde, Kanun'da açık ve sınırlı şekilde sayılan kazanç kalemleri esas alınmakta; istisna kapsamına girmeyen tüm ödemeler prime esas kazanca dahil edilmektedir. Aşağıdaki tablo, prime tabi olan ve olmayan kazanç türlerini, bu kazançların prime tabi olup olmadığını ve hangi ayda prime esas alınacağını özetlemektedir.

Footnotes

1. 5510 s. Kanun, m. 4/1-a.

2. Ümit Orhan, 5510 Sayılı Kanun m.4/1-a Kapsamında Prime Esas Kazanç, Adalet Yayınevi, Ankara, 2022.

3. YILMAZ Halil, Sosyal Güvenlik Hukukunda İş Sözleşmesiyle Çalışanların Prime Esas Kazançlarının Tespiti, TBB Dergisi, Y:32 S: 145- Aralık 2019, s.451.

4. ARICI, Sosyal Güvenlik, s. 207.

5. Ümit Orhan, 5510 Sayılı Kanun m.4/1-a Kapsamında Prime Esas Kazanç, Adalet Yayınevi, Ankara, 2022.

6. Ünal Narmanlıoğlu, İş Hukuku Ferdi İş İlişkileri I, İstanbul 2014, s. 293.

7. Y 21. HD'nin 05.02.2007 tarih, 2006/4180-1193 sayılı kararı

8. Saracel, s. 21

9. Y 21. HD'nin 23.10.2014 tarih, 2014/10186-20923 sayılı kararı

10. Bkz. Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulu, 06.03.2025 tarihli, E. 2024/2809, K. 2025/539 sayılı karar.

11. 28.09.2008 tarihli Resmî Gazete

The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.