A. Dünya Tüketici Hakları Günü
İlk kez 15 Mart 1983'te tüketici grupları federasyonu Consumers International tarafından kutlanan Dünya Tüketici Hakları Günü, 1985 yılında Birleşmiş Milletlerin Tüketici Hakları Evrensel Beyannamesini kabul etmesinin ardından küresel bir boyut kazanmıştır. Bu kapsamda, 15 Mart tüm dünyada tüketici haklarının korunması ve farkındalık yaratılması amacıyla her yıl "Tüketici Hakları Günü" olarak kutlanmaktadır.
B. Tüketici Haklarının Tarihi Süreci
Tüketici Hukuku mevzuatı günümüzde tüketim alışkanlıklarının değişmesi, tüketim kanallarının gelişen teknoloji ile değişmesi gibi birçok ekonomik, sosyal gelişmeye paralel olarak değişim göstermekle birlikte tüketicilere tanınan bu haklara resmi anlamda ilk kez 1962' de ABD başkanı J.F. Kennedy tarafından vurgu yapıldığından bahsetmek mümkündür.
C. Kennedy Bildirgesinde 4 Temel Hak ve BM Tüketici Hakları Evrensel Beyannamesi
Yirminci yüzyılın ortalarına kadar tüketicilerin kötüniyetli uygulamalar karşısında oldukça sınırlı haklara sahip olduğu dönemde Amerika Birleşik Devletleri dönemin başkan adayı John F. Kennedy, seçim kampanyası sırasında tüketici hareketine destek verdi. Bu kapsamda, Başkan John F. Kennedy 15 Mart 1962 tarihli Amerika Birleşik Devletleri Kongresinde yaptığı bildiride resmi anlamda ilk defa tüketici haklarına vurguda bulundu.
Sonralarında, Birleşmiş Milletler Tüketici Hakları Evrensel Beyannamesi'ne de dayanak oluşturacak bu bildiride, tüketicilerin dört orijinal hakkı olduğundan söz edildi. Bu haklar şu şekilde sıralanabilir:
- Güvenlik Hakkı
- Bilgilendirilme Hakkı
- Seçme Hakkı
- Dinlenilme Hakkı
Bildiride yer alan haklar daha sonra temel ihtiyaçların karşılanması, temsil edilme hakkı, tazmin edilme hakkı, eğitim hakkı, sağlıklı bir çevreye sahip olma hakkı gibi maddelerin eklenmesi suretiyle 8 maddeye genişletilerek ve çerçevesi belirlenmiş ve Tüketici Hakları Evrensel Beyannamesine temel oluşturmuştur.
D. Türkiye'de Tüketici Haklarının Gelişimi
Tüketici haklarına yönelik ilk düzenlemelerin yapılması Türkiye'de 1995 yılını işaret etmektedir. Nitekim, 1995 yılında ilk olarak 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun kabul edilmiştir. Bu dönemde AB ile uyum süreçleri kapsamında yıllar içerisinde yapılan değişikliklerin ardından 4077 sayılı kanun, 2013 yılında 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ile güncellik kazanmıştır.
E. Reklam Kurulu ve 2024 Yılı Raporu
Mülga 4077 sayılı kanun şüphesiz getirdiği "Reklam Kurulu" mekanizması ile de rekabet piyasasında reklam ve ticari faaliyetlerin tüketici haklarını zedelemeden ve bu menfaat doğrultusunda yürütülmesinde oldukça önem kazandı. Yazımızın bu kısmında yılın ilk çeyreğinde Reklam Kurulu tarafından yayınlanan 2024 yılına ilişkin rapora değiniyoruz.
2024 Yılında Öne Çıkan Başlıklar
1-Yeşil Aklama ve İspatlanamayan Çevresel Beyanlar
21. Yüzyılın küresel düzeyde en büyük problemlerinden birisi olan iklim değişikliğine karşı, 2016 yılında atılan ilk küresel adım Paris Anlaşması ile başlayan süreç Avrupa Birliği tarafından "2050 yılında iklim-nötr ilk kıta olma" hedefini içeren AB Yeşil Mutabakatının açıklanmasıyla devam etti. Ülkemizde de çevresel hedefler gözetilerek Avrupa Yeşil Mutabakatına uyum süreçlerine başlandı. Bu geçiş süreci, tüketicilerin çevreye yönelik hassasiyetlerini hedef alan ticari reklam ve uygulamalara karşı bilinçlendirilmesi noktasında önem kazandı.
AB' de Haksız Ticari Uygulamalar Direktifi kapsamında 150 çevresel beyan incelendi. Bu kapsamda ülkemizde de 2024 yılında "yeşil aklama, yeşile boyama, yeşil badana veya yeşil yıkama" gibi farklı kavramlarla ifade edilen aldatıcı çevresel beyanlar kararların arasında önemli bir yer edindi. Bu incelemelerin temelini 6502 sayılı Kanun'un 17. maddesi oluşturdu.
2-Karanlık Ticari Tasarımlar, Manipülatif Sonuçlar
Dijital pazarların yükselmesi ile dikkat çeken ve tüketicileri çıkarlarına aykırı seçimler yapma noktasında manipülasyon içeren ticari uygulamalar dünyada "Dark (Commercial) Patterns" olarak adlandırılmakta olup 2022 yılında bu husus Türkiye'de Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliği'ne de konu olmuş "haksız ticari uygulama" olarak kabul edilmiştir. 2024 yılı kararlarına karanlık ticari tasarım olarak yansıyan uygulamalar sıklıkla "ara yüz müdahalesi" "reklam verenin lehine seçeneklerin öne çıkarılması" "önceden seçili gelme" şeklinde kararlara yansımıştır.
3-Onaysız Üyelikler, Transfer Edilen Kişisel Veriler
Dijital Tüketicinin Korunması Projesi kapsamında hazırlanan araştırma raporunda internet üzerinden alışveriş yapan her on tüketiciden yedisinin devam etme koşulu olarak sunulan "üye olma" ve "elektronik ileti onayı"nı kabul etme eğiliminde olduğu şeklinde sonuçlara ulaşılmıştır.
Rapor uyarınca ulaşılan sonuçlar Reklam Kurulu tarafından dikkate alınmış ve satın alma aşamasında tüketicilere üyelik koşulu sunan internet siteleri incelenmiştir. Yapılan incelemelerde, tüketicilerin satın alma işlemini gerçekleştirebilmek için kişisel verilerini paylaşmaya dolaylı yoldan mecbur bırakıldığı tespit edilmiş 12 dosyaya idari para cezası/durdurma ve düzeltme cezaları uygulanmıştır.
4-Gerçek Dışı Yorumlar, Sahte Yıldız ve Puanlar
Yine Dijital Tüketicinin Korunması Projesi kapsamında hazırlanan araştırma raporunda yorum ve önceliklendirme puanlarının tüketicilerin satın alma iradelerinde önemli bir faktör olduğu tespit edilmiştir. Bu kapsamda Reklam Kurulu, sadece mal ve hizmeti satın alanlar tarafından tüketici değerlendirmelerine izin verilmesi kuralı, sağlık beyanı içeren yorumlar gibi temel başlıklar altında incelemelere yer vermiştir.
5-Gölge Fiyatlar, Aldatan İndirimler
2024 yılında Kurul'da gündeme gelen bir diğer başlık ise gölge fiyatlar ve aldatan indirimler olmuştur. Reklam Kurulu bu kapsamda verdiği kararlarında yıl içerisinde gerçekleştirilen toplantılarda indirim kampanyalarının belirsiz ve sürekli indirim algısı oluşturacak şekilde yapılamayacağına karar verdi. 2024 yılının son toplantısına ise Kasım ayı indirimleri damga vurdu. Bu başlık altında, indirim algısı yaratarak tüketicinin alışveriş tercihlerinin bilinçli bir şekilde manipüle edilmesi konuları gündeme alındı.
6-Yasaklı Reklamlar
Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliği'nde hakkında reklam yapılması yasaklı kategoriler; falcı, medyum, astrolog, yasa dışı bahis, kumar gibi alanlarda hükme aykırı olarak yapılan reklamlar 2024 yılı kararlarında öne çıkmıştır. Bu kapsamda falcı, medyum, astrolog gibi unvanlarla ticari iletişimlerde bulunan toplam 246 gerçek ve tüzel kişi hakkında yaptırım kararı alınmıştır. İlgili 2024 yılı Reklam Kurulu raporuna buradan1 ulaşabilirsiniz.
Son olarak belirtmek isteriz ki, yaşanan tüm gelişmelere rağmen bugüne dek ve özellikle AB uyum çalışmaları kapsamında yapılan düzenleme ve değişikliklerin tüketici haklarının korunması bağlamında yeterli olduğu söylenemeyecektir. Dünya Tüketici Hakları Günü'nün, bütün dünyada tüketici haklarının daha da ileriye götürülmesi, bu haklara saygı gösterilmesi ve piyasalardaki tüketici aleyhine uygulamalara karşı tüketicilerin seslerini duyurmaları için önemli bir fırsat olduğunu düşünüyoruz.
Footnote
1. https://ticaret.gov.tr/data/67a4be8e13b87622acec68ee/REKLAM%20KURULU%202024_YILI_RAPORU.pdf
The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.
