Telif hakkı koruması, eser sahiplerine yaratımlarından münhasır olarak yararlanma hakkı tanırken, bu koruma süresiz değildir. Her ülkenin mevzuatına göre belirlenen süre sonunda, eser sahibine tanınan mali haklar sona erer ve eser kamuya mal olur. Kamuya mal olma süreci, eserlerin kolektif mirasın bir parçası haline gelmesini ve böylece nesiller boyunca özgürce evrilerek yaşamaya devam etmesini sağlar. Bu sayede Dünya klasiklerinden Beethoven ve Mozart'ın bestelerine, Mona Lisa gibi çığır açan sanat eserlerine kadar pek çok yapıt, insanlığın ortak mirası olarak yeni nesillere ilham vermeye devam etmektedir.
Kamuya mal olma kavramı felsefi olarak son derece ilham verici olsa da günümüzde genellikle çok bilinen eserlerin telif hakkı süresinin sona ermesine ilişkin haberlerle gündeme gelmektedir. Örneğin, Antoine de Saint-Exupéry'nin unutulmaz eseri Küçük Prens', 1 Ocak 2015 itibarıyla kamuya mal olmuş ve onlarca yayınevi tarafından yeniden basılmasının yanı sıra, Küçük Prens temalı ürünlerin de piyasaya sürülmesine yol açmıştır. Son yıllarda bu konu küresel ölçekte en çok Mickey Mouse'un kamuya mal olacağına dair tartışmalarla dikkat çekmiştir.
Bir eserin kamuya mal olup olmadığını belirlemek her zaman net değildir. Bunun başlıca nedeni, dünya çapında telif hakkı sürelerinin tam anlamıyla yeknesak olmamasıdır. Örneğin, Türkiye'de Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'na ("FSEK") göre telif hakkı koruma süresi, en temelde eser sahibinin yaşamı boyunca ve ölümünden itibaren 70 yıl olarak belirlenmiştir1. Buna karşın, bazı ülkelerde bu süre 50 yıl iken, ABD'de 95 yıla kadar uzayabilmektedir.
Genel ilke olarak, bir eserin koruma süresi dolduğunda, takip eden yılın ilk günü yani 1 Ocak itibarıyla kamuya mal olmuş kabul edilir. Hatta ABD'de her yıl 1 Ocak "Public Domain Day" ("Kamuya Mal Olma Günü") olarak kutlanmaktadır.
1 Ocak 2025 itibarıyla, popüler kültüre büyük katkısı olan Temel Reis ve Tenten çizgi roman karakterlerinin ilk versiyonlarının kamuya mal olması, bu eserlerin gerçekten serbestçe kullanılıp kullanılamayacağına dair yeni bir tartışma başlatmıştır.
Ülkemizde Temel Reis adıyla bilinen Popeye, ilk kez 17 Ocak 1929 tarihinde karikatürist E.C. Segar'ın "Thimble Theatre" adlı çizgi romanının "Gobs of Work" hikayesinde yan karakter olarak yer almış ve daha sonra Safinaz adıyla tanıyıp sevdiğimiz Olive Oyl'ı sevgilisi "Kabasakal" (Ham Gravy)'den ayırıp, onun yerine bir ana karakter olarak belirmeye başlamıştır. İşte Temel Reis'in yayınlanmasından 95 yıl sonra kamuya mal olan versiyonu, bu anılan karikatürde yer alan ilk halidir.
Amerika'da kamu malı haline gelen bu tipleme, her ne kadar günümüzde Temel Reis ile eşleştirdiğimiz çapa dövmesi, ağzının köşesindeki piposu ve alaycı kişiliği gibi karakteristik özelliklerini barındırsa da de, örneğin ıspanak yiyerek kaslarını büyütme niteliğini kapsamamaktadır; zira Temel Reis ilk kez 1932 yılında yayınlanan karikatürde ıspanakla güçlenme özelliğini göstermiştir.
Dolayısıyla 1 Ocak 2025 itibariyle Temel Reis karakterinin kamuya mal olmuş olduğunu söylemek doğru değildir. Zira burada kamuya mal olan eser, 17 Ocak 1929 tarihinde karikatürist E.C. Segar'ın "Thimble Theatre" adlı çizgi romanının "Gobs of Work" hikayesi ve bu kapsamda çizilen karakter ile sınırlıdır.
Benzer bir tartışma daha önce çok daha global ölçekte, Mickey Mouse için yapılmıştır. Zira 1 Ocak 2024 tarihinde Mickey Mouse'un kamuya mal olacağının duyurulmasıyla global anlamda ciddi bir tartışma başlamıştır. Oysaki burada da aslında kamuya mal olan tipleme, Disney'in 1928'de yayınladığı siyah beyaz "Steamboat Willie" isimli kısa çizgi filminde yer alan ve Mickey Mouse'un ilk versiyonu olan bir figürdür. Disney ve diğer yapım şirketleri, Mickey Mouse gibi telif haklarına konu eserlerin kamuya mal olmasını geciktirme amaçlı lobi faaliyetleri sonucunda ABD'de telif haklarının koruma süresini genişletmiştir. Bu doğrultuda 1976 Telif Kanunu ile ABD'de toplam telif süresi 75 yıl iken 1988'de yürürlüğe giren ve "Mickey Mouse Yasası" olarak da anılan "Sonny Bono Telif Süresi Uzatma Yasası" ile 1978'den önce yayımlanmış eserler için telif süresi 20 yıl daha uzamıştır. Sonuç olarak geçtiğimiz yıl bu tiplemenin kamuya mal olduğu aynı gün, bu karakterden esinlenen "Mickey's Mouse Trap" (daha sonra ismi "The Mouse Trap" olarak değiştirilmiştir) isimli düşük bütçeli korku filminin yapımının duyurulması da pek şaşırtıcı olmamıştır.
Steamboat Willie'de yer alan Mickey Mouse karakterinin önemli bir özelliği -veya eksikliği- bu karakter ile özdeşleştirdiğimiz büyük beyaz eldivenleri giymiyor olmasıydı. Ayrıca Mickey Mouse bu çizgi filmde hiç konuşmuyordu. Bu sene ABD'de kamuya mal olan yeni karakterlere ek olarak, 31 Temmuz 1929'da yayınlanan "The Karnival Kid" isimli kısa çizgi filmin telif koruma süresi de sona ermiş olup, bu film ilk kez ikonik beyaz eldivenlerini giyen ve yine ilk kez sahnede konuşan bir Mickey Mouse tiplemesini içeriyordu.
Bu noktada belirtmemiz gerekir ki, bu karakterlerin Türkiye'de aslında geçtiğimiz yıldan çok daha önce kamuya mal olmuş olması söz konusudur. FSEK'in Ek Madde 2 hükmü gereği FSEK kapsamında koruma sürelerine ilişkin hükümler, diğer ülkelerde üretilmiş ve Ek maddenin yürürlüğe girdiği 2001 yılı itibariyle bu ülkelerde koruma süresi dolmadığı için kamuya mal olmamış yabancı eserlere de uygulanmaktadır. Bu çerçevede, Temel Reis'in ABD'de telif süresi 2025 yılında sona ermiş olsa da, Türkiye'de bu tarihin çizer E.C. Segar'ın 1938 yılındaki ölümünden 70 yıl sonra, 2008 yılı olarak kabul edilmesi mümkündür. Aynı şekilde Mickey Mouse'un "Steamboat Willie" ve "Karnival Kid" çizgi filmlerindeki versiyonlarının da, hak sahipliğinin tüzel kişi Disney'de olduğunun kabulü halinde, FSEK md. 27/42 gereği aleniyet tarihinden itibaren 70 yıl geçmesiyle sırasıyla 2001 ve 2002 yılından beri Türkiye'de kamuya mal olmuş sayılabileceği düşünülebilir.
Tenten bakımından ise durum biraz daha farklıdır. Bir Belçika gazetesinde ilk kez 1929 yılında yayınlanan ve Hergé – gerçek ismi George Prosper Remi - tarafından "Tenten Sovyetler Topraklarında" hikayesi ile yaratılan genç muhabir Tenten ve köpeği Milou'nun en eski tiplemeleri de ABD'de 1 Ocak 2025 itibariyle kamuya mal olmuştur. Tıpkı Temel Reis ve Mickey Mouse için tartışıldığı üzere üzerindeki telif hakkı süresi sona eren karakter, sadece Tenten'in bu gazetede yayınlanan ve solda görseline yer verilen halidir. Bununla beraber, FSEK kapsamında telif hakkı süresi, çizerin ölümünden sonra 70 yıl boyunca devam ettiği için, Hergé'nin 1983'te vefat etmesi nedeniyle, Tenten'in ülkemizde kamuya mal olması 2054 yılına kadar gerçekleşmeyecektir.
Görüleceği üzere; kamuya mal olma, yalnızca klasik sanat ve edebiyat eserleri için değil, popüler kültürün bir parçası haline gelen yapıtlar için de önemli hukuki ve kültürel etkiler doğurmaya devam etmektedir.
Önemle vurgulamak gerekir ki kamuya mal olma, bir eserin tamamen serbestçe kullanılabileceği anlamına gelmemektedir. Öncelikle yukarıda örneklerine yer verildiği üzere, hükümetlerin farklı telif rejimlerini ve sürelerini kabul etmeleri, eserlerin kamuya mal olma tarihlerinde/biçimlerinde değişikliklere yol açabilmektedir. Bu nedenle, eserlerin hangi ülkede ve hangi şartlarla kamu malı haline geldiğine dikkat edilmelidir. Ayrıca kamuya mal olma müessesinin sadece telif haklarına ilişkin olduğu da göz önünde bulundurulmalıdır. Yapımcı şirketler, ilgili karakterlerin farklı versiyonları veya belirli görselleri için süresiz olarak yenilenebilecek marka haklarına da sahip olabilirler. Bu nedenle, ülkemizde kamuya mal olmuş karakterlerin dahi kullanımında diğer fikri ve sınai hakların ihlal edilmemesine özen gösterilmelidir.
Footnotes
1. FSEK md. 27/1 uyarınca "Koruma süresi eser sahibinin yaşadığı müddetçe ve ölümünden itibaren 70 yıl devam eder. Bu süre, eser sahibinin birden fazla olması durumunda, hayatta kalan son eser sahibinin ölümünden itibaren yetmiş yıl geçmekle son bulur."
2. "İlk eser sahibi tüzel kişi ise, koruma süresi aleniyet tarihinden itibaren 70 yıldır." FSEK'e göre bir eserin sahibi onu meydana getiren kişi(ler)dir, dolayısıyla tüzel kişilerin eser sahipliğine ilişkin bu hükmün 1995 yılından önce yaratılan sinema eserlerine ilişkin olduğu kabul edilmektedir.
The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.
