ÖZET
4857 sayılı İş Kanunu ve ilgili mevzuatı, işçilerin asgari çalışma koşullarını ve sınırlarını belirlemiş olmakla birlikte, kadın işçiler, çocuk işçiler, genç işçiler, yer altında çalışan işçiler, engelli işçiler gibi bazı işçi gruplarını gerek yapılan işin gerekse işyeri koşullarının niteliği sebebiyle koruma altına almış ve bu işçilerin çalışma şartlarını özel olarak düzenlemiştir. Böylece çeşitli işçi grupları bakımından bazı işçilik haklarına ulaşım kolaylaştırılmış, çalışma saatleri azaltılmış, bazı hâllerde ise işverene çalıştırma yasakları getirilmiştir. İşbu makalede de yer altında çalışan maden işçileri bakımından iş hukuku mevzuatında yer alan özel düzenlemeler incelenecektir
Anahtar Kelimeler: Yer Altı Maden İşçileri, İş Hukuku Mevzuatı, Çalışma Koşulları, Çalıştırılma Yasakları.
GİRİŞ
İş hukuku temelinde, iş ilişkisinde dezavantajlı taraf olan işçiyi koruma amacı taşıyan ve bu nedenle işçi lehine yorum ilkesi üzerine kurulmuş bir hukuk dalı olup hukukumuzda işçi ve işveren arasındaki iş ilişkisi, işçilerin asgari çalışma koşulları ve sınırları, 4857 sayılı İş Kanunu ("İK") ve ilgili mevzuatta düzenlenmiştir. Bu düzenleme sırasında farklı işçi gruplarının farklı ihtiyaçları olduğu da dikkate alınarak işin veya işyerinin koşullarına göre bu işçi gruplarına özel düzenlemelere de yer verilmiştir. Bu bağlamda yer altı maden ocağı işlerinde çalışan işçiler bakımından da İK başta olmak üzere birçok kanun ve yönetmelik ile özel hükümler getirilmiş ve niteliği gereği oldukça tehlikeli bir işte bedenen ağır görevleri yerine getiren yer altı maden işçilerini korumak adına çalışma koşulları yumuşatılmaya çalışılmıştır.
1. ÇALIŞMA KOŞULLARI BAKIMINDAN ÖZEL DÜZENLEMELER
a. Çalışma Süreleri
İK madde 63/1 uyarınca, "Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. (Ek cümle:10/9/2014-6552/7 md.; Değişik cümle: 4/4/2015- 6645/36 md.) Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok otuz yedi buçuk saattir." Bu bağlamda kanun, işçilerin haftalık çalışma süresi bakımından 45 saatlik bir sınır öngörmekte fakat bu sınırı yer altında çalışan maden işçileri bakımından daha da aşağıya çekerek bu işçilerin haftada en fazla 37,5 saat çalışabileceklerini belirtmektedir.
Benzer bir şekilde, İş Kanunu'na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği ("Çalışma Süreleri Yönetmeliği") madde 4/3'te yer alan "Günlük çalışma süresi her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamaz." hükmü uyarınca, kural olarak işçilerin günlük çalışma süresi en çok 11 saat olabilecek iken İK madde 63/1 uyarınca, yer altı maden işçilerinin günlük çalışma süre sınırı da aşağıya çekilerek söz konusu işçilerin günde en fazla 7,5 saat çalıştırılabileceği belirtilmiştir.
Bu noktada değinmek gerekir ki çalışma süresinden sayılan hâlleri düzenleyen İK madde 66 uyarınca, "a) Madenlerde, taşocaklarında yahut her ne şekilde olursa olsun yeraltında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler" ile "c) İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir hâlde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler" de işçinin günlük çalışma süresinden sayılmıştır. Bu bağlamda Yargıtay1 , işçilerin tertibe girmelerinin veya kazma, kürek, lamba vb. alma şeklindeki hazırlık işlemlerinin iş süresinden sayılması gerektiğine hükmetmişt
Fazla çalışmalar bakımından ise; fazla çalışma ücretini düzenleyen İK madde 41 uyarınca, kural olarak, haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma kabul edilmekte ve bu hâllerde her bir saat fazla çalışma için işçiye verilecek ücretin, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 arttırılması suretiyle belirleneceği belirtilmektedir. Öte yandan, İK madde 41/9 hükmü ile yer altı maden işçilerine, İK madde 42'de düzenlenen zorunlu nedenlerle fazla çalışma veya İK madde 43'te düzenlenen olağanüstü fazla çalışma hâlleri dışında fazla çalıştırılma yaptırılması yasaklanmış, İK madde 42 ve İK madde 43'te sayılan bu hâllerde haftalık çalışma sınırı olan 37,5 saati aşan her bir saat fazla çalışma için ise normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %100'den az olmamak üzere arttırılması suretiyle ücret ödenmesi gerektiği belirtilmiştir. Bu noktada eklemek gerekir ki İş Kanunu'na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği ("Fazla Çalışma Yönetmeliği") madde 9 uyarınca, zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için işçilerden onay alınmasına gerek bulunmamaktadır.
Keza söz konusu Yönetmeliğin 7. maddesi, yapılan işin niteliğini dikkate alarak fazla çalışma yapılamayacak işleri de düzenlemekte, bu bağlamda İK madde 63/son uyarınca, sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işler ile maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında fazla çalışma yaptırılamayacağına değinmektedir. Sağlık Kuralları Bakımından Günde Azami Yedi Buçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik'in 4. maddesinde çeşitli maden işleri de sayılmaktadır.
Bu bağlamda, yasak olmasına rağmen yer altı maden işçisine normal fazla çalışma yapırılması, bir diğer deyişle yer altı maden işçisinin günde 7,5 saatten ve/veya haftada 37,5 saatten fazla çalıştırılması hâlinde işverenin, söz konusu işçilere fazla çalışma sürelerine ilişkin ücretlerini kanunun öngördüğü şekilde en az %100 zamlı olarak ödemesi gerekecektir. Nitekim, Gaziantep Bölge Adliye Mahkemesi 8. Hukuk Dairesi de bir kararında2, yerel mahkemenin bu yönde kurduğu hükme katılmıştır:"... davalı işyerinde haftanın 6 günü 8 saat çalıştığı, 1 saat ara dinlenme düşüldüğünde günlük çalışmanın 7 saat, haftalık çalışmanın 6x7=42 saat olduğu, ancak ilgili yasal düzenleme gereği yer altı maden işlerinde çalışanların haftalık çalışma süresinin 37,5 saat olarak sınırlandırıldığı, buna göre davacının haftalık 42- 37,5=4,5 saat fazla çalışmasının bulunduğu, yine ilgi sayılı yasa gereği fazla mesai saat ücretinin iki katı ile ve %20 hakkaniyet indirimi ile hesaplanan net fazla mesai ücreti alacağının 3.142,66-TL olduğu...Hükme esas alınan bilirkişi raporunda 01/01/2015 tarihinde yürürlüğe giren 6552 sayılı yasanın 4. maddesi ile değişik 4857 sayılı yasanın 41. maddesinde getirilen yer altı maden işçileri ile ilgili düzenleme dikkate alınarak 01/01/2015 tarihinden sonraki dönemde davacının haftada 42 saat çalıştığı, 37,5 saati aşan 4,5 saat haftalık fazla mesainin bulunduğu kabul edilerek hesaplamalar yapılmıştır... Tanık beyanları ile ispatlanan fazla mesai ücreti alacağına hükmedilmesi yerinde olmuştur."
Bununla birlikte söz konusu yasağın çiğnenmesi sebebiyle İK madde 104 uyarınca, İK madde 63 ve bu maddede belirtilen Yönetmelik'te belirlenen çalışma sürelerine aykırı olarak işçilerini çalıştıran işveren veya işveren vekiline 2022 yılında 4.173-TL idari para cezası, İK madde 102/c uyarınca, 41. maddede belirtilen fazla çalışmalara ilişkin ücreti ödemeyen işveren veya işveren vekiline, bu durumda olan her işçi için 755- TL idari para cezası kesilebilecektir.
b. Yıllık İzin Hak Edişi
İK deneme süresi de dâhil olmak üzere işyerinde işe başladığı günden itibaren en az bir yıl çalışmış olan işçilere yıllık ücretli izin verilmesi gerektiğini düzenlemektedir. Bu bağlamda, İK madde 53/4'te yer alan "İşçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi, hizmet süresi; a) Bir yıldan beş yıla kadar (beş yıl dâhil) olanlara on dört günden, b) Beş yıldan fazla on beş yıldan az olanlara yirmi günden, c) On beş yıl (dâhil) ve daha fazla olanlara yirmi altı günden, Az olamaz. (Ek cümle: 10/9/2014-6552/5 md.) Yer altı işlerinde çalışan işçilerin yıllık ücretli izin süreleri dörder gün arttırılarak uygulanır..." hükmü uyarınca, yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin yıllık izin sürelerinin de kanunda belirtilen asgari günlere dörder gün eklenerek hesaplanması gerekmektedir. Bu durumda, kıdemi 1 yıldan 5 yıla kadar (5 yıl dâhil) olan yer altı maden işçilerinin yıllık izni 18 günden, 5 yıldan fazla 15 yıldan az olan yer altı maden işçilerinin yıllık izni 24 günden, 15 yıl (dâhil) ve üzeri olan yer altı maden işçilerinin yıllık izni ise 30 günden az olamayacaktır. Ancak elbette İK madde 53/5'te yer alan "Ancak onsekiz ve daha küçük yaştaki işçilerle elli ve daha yukarı yaştaki işçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi yirmi günden az olamaz." hükmü uyarınca, 50 yaş ve üzerinde olan yer altı maden işçilerine verilecek yıllık izin süresi hiçbir şartla 20 günün altında olamayacaktır.
c. Ücretin Belirlenmesi
İK madde 39'da düzenlenen "İş sözleşmesi ile çalışan ve bu Kanunun kapsamında olan veya olmayan her türlü işçinin ekonomik ve sosyal durumlarının düzenlenmesi için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca Asgari Ücret Tespit Komisyonu aracılığı ile ücretlerin asgari sınırları en geç iki yılda bir belirlenir." hükmü uyarınca, işçilere ilgili dönemde Asgari Ücret Komisyonu tarafından belirlenen asgari ücretten daha düşük ücret ödenememektedir.
3213 sayılı Maden Kanunu ise linyit ve taşkömürü çıkarılan işyerlerinde yer altında çalışan işçiler için ayrı bir düzenleme getirmiş ve bu işçilere ödenmesi gereken ücretin asgari sınırını çok daha yüksek belirlemiştir. Zira, Maden Kanunu ek madde 9 uyarınca "(Ek: 10/9/2014-6552/9 md.) Bu Kanunun 2nci maddesinde sayılan 4. grup madenlerden "Linyit" ve "Taşkömürü" çıkarılan işyerlerinde, yer altında çalışan işçilere ödenecek ücret miktarı 4857 sayılı Kanunun 39 uncu maddesi uyarınca belirlenen asgari ücretin iki katından az olamaz."
2. ÇALIŞTIRILMA (İŞ AKDİ) YASAKLARI
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ("Anayasa") madde 48/1 uyarınca "Herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir." Bu minvalde kural olarak, hukukumuzda sözleşme serbestisi olmakla birlikte, anılan maddenin 2. fıkrasında yer alan "Devlet, özel teşebbüslerin milli ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini, güvenlik ve kararlılık içinde çalışmasını sağlayacak tedbirleri alır." hükmü ile Anayasa'nın 50. maddesinde yer alan "Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar..." hükmü uyarınca bu kurala bir istisna getirilmiştir. Bu bağlamda, sosyal devletin işçiyi koruma yükümlülüğü kapsamında kanun ile iş hukukunda sözleşme serbestisine çeşitli sınırlamalar getirilmiştir. Bu sınırlamaların işçinin sağlık durumuna, yaşına, cinsiyetine ve işin niteliğine göre değişebildiği, bazı hâllerde sözleşme yapma zorunluluğunun bazı hâllerde ise sözleşme yapma yasağının düzenlendiği görülmektedir.
Bu bağlamda mevzuatta, niteliği dolayısıyla yer altında yapılan işler için çeşitli sözleşme yapma yasakları öngörülmüştür. Örneğin, İK madde 30/4 uyarınca, yer altı ve su altı işlerinde engelli işçi çalıştırılması yasaklanmış ve engelli işçi çalıştırma zorunluluğu olan işyerlerinde istihdam edilmesi gereken engelli işçi sayısının hesabı için işyerlerindeki işçi sayısının tespitinde, yer altı ve su altı işlerinde çalışanların hesaba katılmayacağı belirtilmiştir. Bu durumda söz konusu hüküm, yer altı maden işlerinde çalışan işçiler bakımından da uygulama alanı bulacak ve yer altı maden işlerinde engelli işçi çalıştırılamayacaktır.
İlaveten, İK madde 72 uyarınca "Maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altında veya su altında çalışılacak işlerde on sekiz yaşını doldurmamış erkek ve her yaştaki kadınların çalıştırılması yasaktır." İşbu madde uyarınca, maden ocaklarındaki yer altı işlerinde kadın işçilerin ve 18 yaşını doldurmamış erkek işçilerin çalışması yasaklanmıştır.
Bu noktada değinmek gerekir ki Türkiye Cumhuriyeti'nin ("Türkiye") 09.06.1937 tarihinde 3229 sayılı Kanun ile onayladığı ve 23.06.1937 tarih ve 3638 sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan 45 No'lu İLO Sözleşmesi'nin ("Yer altı İşleri (Kadınlar) Sözleşmesi")3 2. maddesinde de benzer şekilde "Kadın cinsinden hiçbir şahıs, yaşı ne olursa olsun maden ocaklarında yeraltı işlerinde çalıştırılamaz." hükmüne yer verilmiştir. Ancak akabinde sözleşmenin 3. maddesi ile devletlere, bu hükme bazı kimseler için ulusal kanunlarla istisna tanıma hakkı verilmiştir: "Milli kanunla yukarıda yazılı memnuniyeten şu kimseler istisna edilebilirler: a) Sevki idare vazifesi ile mükellef olup, bedenen çalışmayan şahıslar, b) Sıhhi ve sosyal hizmetlerde çalışan şahıslar, c) Mesleki bilgilerini tamamlamak maksadiyle bir maden ocağında yeraltı işlerinde staj görmelerine müsaade edilen tahsildeki şahıslar, d) Bedenen çalışma mahiyetinde olmayan bir sanatın icrası için bir maden ocağının yeraltı kısımlarına tesadüfi olarak inmesine Iüzum görülen diğer bütün şahıslar." Bu bağlamda devletler, ulusal düzenlemeleri ile maden ocaklarındaki yer altı işleri içerisinde bulunan söz konu işler bakımından kadın işçi çalıştırılmasını mümkün kılabilecektir. Türkiye'nin ise kadınların yer altı maden işlerinde çalışması konusunda istisnai bir yasal düzenlemesinin bulunmadığı görülmekte, ancak bu durumun yer altı maden işlerinde kadın işçi çalıştırma yasağının amacı ile bağdaşmadığı, özellikle bu konuda ihtisas sahibi kadın işçiler için özel bir düzenleme getirilmesi gerektiği öğretide isabetle savunulmaktadır.
Bu bağlamda, İK madde 104/2 uyarınca, 72. maddeye aykırı olarak bu maddede belirtilen yerlerde 18 yaşını doldurmamış erkek çocukları, gençleri ve her yaştaki kadınları çalıştıran işveren veya işveren vekiline 2022 yılı için 4.173-TL idari para cezası kesilebilecektir
Doğrudan yer altı maden işyerleri için iş ilişkisinin niteliği bakımından öngörülmüş bir diğer yasak ise geçici iş ilişkisinde bulunmaktadır. Geçici iş ilişkisi, özel istihdam bürosu aracılığıyla ya da holding bünyesi içinde veya aynı şirketler topluluğuna bağlı başka bir işyerinde görevlendirme yapılmak suretiyle kurulan iş ilişkisi olup
bu ilişkinin kurulması ve yürütülmesi kanunen sıkı şartlara bağlanmış, İK madde 7/4 uyarınca yer altında maden çıkarılan işyerlerinde özel istihdam bürosu aracılığı ile geçici iş ilişkisi kurulması yasaklanmıştır: "Bu Kanunun 29 uncu maddesi kapsamında toplu işçi çıkarılan işyerlerinde sekiz ay süresince, kamu kurum ve kuruluşlarında ve yer altında maden çıkarılan işyerlerinde bu maddenin ikinci fıkrası kapsamında geçici iş ilişkisi kurulamaz."
şbu maddede öngörülen ilke ve yükümlülüklere aykırı olarak geçici işçi çalıştıran işveren veya işveren vekiline ise İK madde 99/1.b uyarınca bu durumdaki her bir işçi için 2022 yılında 664-TL idari para cezası kesilebilecektir.
3. İŞ GÜVENCESİ BAKIMINDAN ÖZEL DÜZENLEMELER
İK madde 18 uyarınca, 30 ve üzeri işçi çalıştıran işyerlerinde en az 6 aylık kıdemi olan ve belirsiz süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilerin iş sözleşmesinin işverence haklı bir neden olmaksızın feshedilebilmesi için, feshin işçinin yeterliliğinden veya davranışlarından ya da işletmenin, işyerinin veya işin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayandırılması gerekmektedir. İşbu durum öğretide iş güvencesi olarak tanımlanmakta ve maddede belirtildiği üzere belirsiz süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçinin bu güvenceden yararlanabilmesi için işverenin aynı işkolundaki tüm işyerlerinde çalışan toplam işçi sayısının en az 30 olması ve işçinin 6 aylık kıdemini doldurmuş olması gerekmektedir.
Fakat, İK madde 18'in devamında "Yer altı işlerinde çalışan işçilerde kıdem şartı aranmaz." şeklinde özel bir düzenlemeye yer verilerek yer altı işlerinde çalışan işçiler bakımından iş güvencesi şartları yumuşatılmıştır. Bu bağlamda yer altı işlerini yerine getiren yer altı maden işçileri açısından da bu hüküm uygulama alanı bulacak ve belirsiz süreli iş sözleşmesi ile 30 ve üzerinde işçi bulunan işyerinde çalışan yer altı maden işçisi, 1 günlük kıdemi olsa dahi iş güvencesi hükümlerinden yararlanacaktır.
Bu durumun pratikteki bir diğer sonucu da kötü niyet tazminatı bakımından doğmaktadır. Zira, İK madde 17/6 uyarınca "...18 inci maddenin birinci fıkrası uyarınca bu Kanunun 18, 19, 20 ve 21 inci maddelerinin uygulanma alanı dışında kalan işçilerin iş sözleşmesinin, fesih hakkının kötüye kullanılarak sona erdirildiği durumlarda işçiye bildirim süresinin üç katı tutarında tazminat ödenir..." Bu bağlamda kötü niyet tazminatı ancak iş güvencesine tabi olmayan işçilerin sözleşmelerinin işveren tarafından dürüstlük kuralına aykırı şekilde feshedilmesi hâlinde uygulanabileceğinden, yukarıda sayılan şartları sağlaması hâlinde işe girer girmez iş güvencesinden yararlanacak olan yer altı maden işçileri de ileride iş sözleşmelerinin feshedilmesi hâlinde kötü niyet tazminatı talep edemeyecektir. Nitekim bu işçiler, hâlihazırda kendileri için daha lehe olan iş güvencesi hükümlerinden yararlandırılmaktadır.
SONUÇ
Sosyal devletler, ekonominin sosyal amaçlara uygun şekilde gelişmesini sağlamak adına taraflar arasında makul bir dengenin bulunmadığı özel hukuk ilişkilerine müdahale etmekte ve bu ilişkilerin en temel örneklerinden biri olan iş ilişkilerinde de işçiyi koruma amacıyla getirilen çeşitli yasal düzenlemelere rastlanmaktadır. Özellikle çeşitli işçi gruplarının birbirinden farklı korumalara ihtiyacı olduğunun görülmesiyle birlikte işçi grupları bakımından ayrışan özel düzenlemeler öngörülmüştür. Bu bağlamda, hukukumuzda yer altı maden işçileri de, ifa ettikleri işin nitelikleri ve tehlikesi sebebiyle çalışma şartları bakımından özel bir koruma altına alınmış, haftalık ve günlük çalışma saatleri azaltılmış, çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ile bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler de çalışma süresinden sayılmış, olağan hâllerde kendilerine fazla çalışma yaptırılması yasaklanmış; buna rağmen, yaptırılması hâlinde fazla çalışılan süreler için ödenecek ücret diğer işçilere nazaran daha yüksek belirlenmiş, yıllık ücretli izin gün sayısı arttırılmış ve iş güvencesi hükümlerinden yararlanılabilmesi için gerekli olan 6 aylık kıdem şartı kaldırılmıştır.
Footnotes
1 Gaye Baycık, "İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Açısından Maden İşçileri", Yetkin Yayınları, Ankara 2006, s.74, Yargıtay 9. Hukuk Dairesi'nin 29.09.1977 tarih ve 10997/13816 sayılı kararı
2 Gaziantep Bölge Adliye Mahkemesi 8. Hukuk Dairesi'nin 25.6.2020 tarih ve E.2019/324, K.2020/752 sayılı kararı, Erişim Tarihi: 15.06.2022 https://www.lexpera.com.tr/ictihat/bolge-adliye-mahkemesi/gaziantep-bam8-hd-e-2019-324-k-2020-752-t-25-6-2020
3 45 No'lu Yer Altı İşleri (Kadınlar) Sözleşmesi, Erişim Tarihi: 17.06.2022 https://www.ilo.org/ankara/conventions-ratified-by-turkey/WCMS_377248/lang--tr/index.htm https://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO:12100:P12100_INSTRUMENT_ID:312190:NO
The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.
