Türk Hukukunda Sebepsiz Zenginleşme: Kavram, Şartlar Ve Uygulama

Sebepsiz zenginleşme, Türk Borçlar Kanunu'nda (TBK m.77-82) düzenlenen ve bir kişinin, diğerinin malvarlığından veya emeğinden, geçerli bir hukuki sebep olmaksızın yararlanması durumunda ortaya çıkan bir borç kaynağıdır. Borçlar hukukunun temel ilkelerinden biri olarak, sebebe dayanmayan malvarlığı aktarımını veya değer artışını dengelemeyi, haksız zenginleşmeyi önlemeyi amaçlar. Bu makalede, sebepsiz zenginleşmenin Türk hukukundaki yeri, hukuki çerçevesi, dava açma şartları ve uygulamadaki sonuçları özgün bir bakış açısıyla ele alınacaktır.

Sebepsiz zenginleşme, bir kimsenin malvarlığında haklı bir sebep olmadan meydana gelen artış ile diğerinin malvarlığında aynı oranda bir azalma (fakirleşme) arasında uygun illiyet (nedensellik) bağı bulunması halinde gündeme gelir. Türk Borçlar Kanunu'nun 77. maddesi şu şekilde ifade eder:

Sebepsiz zenginleşmenin şartları şunlardır:

• Zenginleşme (malvarlığında artış veya giderden kurtulma)
• Fakirleşme (karşı tarafın malvarlığında azalma veya hizmet sunumu)
• Zenginleşme ile fakirleşme arasında uygun illiyet bağı
• Zenginleşmenin haklı bir hukuki sebebe dayanmaması

Bir kişi, borcu olmadığı halde başka birine yanlışlıkla para havale ederse; alan kişi haksız şekilde zenginleşmiş, gönderen ise fakirleşmiştir. Bu durumda sebepsiz zenginleşme hükümleri devreye girer.

Sebepsiz zenginleşme, borcun sözleşme, haksız fiil ve kanundan doğan diğer borçlar dışında kalan, "ikincil" (tali) bir borç kaynağıdır. Bir başka anlatımla, başka bir hukuki yol ile giderilemeyen malvarlığı aktarımı veya kaybı, bu kurum üzerinden iade edilir. Yargıtay'ın çeşitli kararlarında da belirtildiği üzere, öncelikli olarak başka bir talep mümkünse, sebepsiz zenginleşme davası açılamaz.

Sebepsiz zenginleşmeye dayalı talep, yalnızca ilgili taraflar (zenginleşen ve fakirleşen) veya bunların külli halefleri arasında ileri sürülebilir. Üçüncü kişilere karşı ileri sürülemez.

Eğer taraflar arasında bir sözleşme, haksız fiil veya kanundan doğan başka bir borç ilişkisi varsa, sebepsiz zenginleşme davası açılamaz. Ancak bu yollarla hak elde edilemiyorsa, bu kurum devreye girer.

Sebepsiz zenginleşmeden doğan alacak hakkı için tarafların fiil ehliyeti şartı yoktur. Yani çocuklar veya kısıtlılar da taraf olabilir.

TBK'da özel bir düzenleme olmadıkça, sebepsiz zenginleşmeden doğan alacaklar genel borçlar hukuku hükümlerine tabidir.

Zenginleşme, malvarlığında fiili bir artış (örneğin para, eşya, hak) veya bir borçtan kurtulma, masraftan tasarruf etme şeklinde de olabilir. Ayrıca emeğin karşılıksız kullanılması da zenginleşme sayılır.

Bir kişi, toplu taşımada bilet ücreti ödemeden yolculuk yaparsa, ödemesi gereken giderden kurtulduğu için menfi (negatif) zenginleşme ortaya çıkar.

Zenginleşme ile fakirleşme arasında uygun nedensellik bağı bulunmalıdır. Zenginleşen, doğrudan fakirleşenin malvarlığı veya emeğinden yararlanmalıdır.

Zenginleşmenin herhangi bir geçerli hukuki sebebe (sözleşme, kanun, haksız fiil gibi) dayanmaması gerekir. Hukuki sebep daha önce mevcut olup sonradan ortadan kalkmış, gerçekleşmemiş veya baştan geçersiz olabilir.

• Edim Yoluyla (performansa dayalı) Zenginleşme: Taraflardan biri borçlu olmadığını bilmeden ödeme yaparsa (örneğin geçersiz sözleşmeye istinaden).
• Edim Dışı Zenginleşme: Başkasının malına veya hakkına hukuksuz şekilde el atan kişi, elde ettiği değer oranında zenginleşmiş olur.

Zenginleşen, elde ettiği veya elinde kalan değer kadar iade ile yükümlüdür. Eğer zenginleşen iyi niyetli ise, elinde kalanı iade etmekle yükümlüdür; kötü niyetli ise tüm zenginleşmeyi ve bundan doğan menfaatleri geri vermek zorundadır.

Yargıtay 3. Hukuk Dairesi E.2023/495 K.2023/1875 sayılı kararında, iade yükümlülüğünün zenginleşen kişinin elinde kalan miktarla sınırlı olduğu ifade edilmiştir.

Mümkünse aynen iade (örneğin verilen eşyanın geri verilmesi), mümkün değilse bedelinin ödenmesi yoluna gidilir. Zenginleşen tarafından yapılan zorunlu ve yararlı giderlerin duruma göre mahsup edilmesi mümkündür.

TBK m.82'ye göre, sebepsiz zenginleşmeden doğan istem hakkı, hak sahibinin öğrenmesinden itibaren iki yıl ve her halde zenginleşmenin gerçekleştiği tarihten itibaren on yıl geçmekle zamanaşımına uğrar. Ancak, zenginleşme bir alacak hakkı şeklinde gerçekleşmişse alacaklı her zaman ifadan kaçınabilir.

• Yanlışlıkla yapılan havaleler, fazla ödeme, borcu olmayan kişiye yapılan ödeme,
• Geçersiz veya sona ermiş sözleşmeye dayalı yapılan ödemeler,
• Başkasının malının veya emeğinin hukuka aykırı şekilde kullanılması,
• Cebri icra tehdidi olmaksızın borçlu olmadığını bilmeden yapılan ödemeler.

• Sebepsiz zenginleşme tespit edildiğinde, gecikmeden iade talebinde bulunulmalıdır.
• İade için, zenginleşme ve fakirleşmeye ilişkin deliller (banka dekontu, yazışmalar, sözleşme metinleri) saklanmalıdır.
• Zenginleşenin iyi niyetli olup olmaması, davada talep edilebilecek miktarı etkiler.
• Ticari işlemlerde, her ödeme ve değer aktarımı için yazılı bir hukuki dayanak oluşturulmalıdır.

• Hatalı bir ödeme yaptıysanız, ilgili kişiye ve bankanıza hemen bildirin.
• Hukuki sebep olmadan bir menfaat elde ettiyseniz, olası bir tazminat veya iade yükümlülüğünüz olabileceğini unutmayın.
• Zamanaşımı süresini kaçırmamak için haklarınızı öğrendiğiniz anda harekete geçin.

Vekaletsiz iş görmede, bir kişi başkasının yararına, onun hukuki alanına müdahale ederek iş yapar. Ancak bu müdahale bilinçli ve başkasının yararına olmalıdır. Sebepsiz zenginleşmede ise, sadece haksız değer aktarımı esas alınır, özel bir irade aranmaz.

İcra takibi kesinleştikten sonra yapılan ödemelerde (borçlu olmadığını bildiği halde cebri icra tehdidiyle ödeme) istirdat davası, bunun dışında kalan haksız ödemelerde ise sebepsiz zenginleşme davası açılır.

• Görevli mahkeme, kural olarak asliye hukuk mahkemesidir. Ticari nitelikte ise asliye ticaret mahkemesi yetkilidir.
• Yetkili mahkeme, davalının yerleşim yeri mahkemesidir.
• İspat yükü, malvarlığındaki azalmayı iddia eden davacıya aittir.
• Davanın tarafları şahsidir; cüzi haleflere karşı açılmaz.

Sebepsiz zenginleşme, Türk borçlar hukukunda haklı bir sebep olmadan meydana gelen malvarlığı değişimlerinin iadesini sağlayan, ikincil nitelikte bir borç kaynağıdır. Uygulamada en sık rastlanan örnekleri yanlış ödemeler, geçersiz sözleşmelere istinaden yapılan ifalar ve hukuka aykırı menfaat elde edilmesidir. Bu kurum, malvarlığındaki artışın haklı bir sebebe dayanmaması halinde devreye girer ve sadece elde edilen haksız fazlalığın iadesini amaçlar.

Sebepsiz zenginleşmeden doğan taleplerin zamanaşımı süresi ve kapsamı konusunda dikkatli olunmalı, deliller özenle saklanmalı, başka bir dava yolu mümkünse öncelikle o yol tercih edilmelidir. Zenginleşen kişinin iyi niyetli olup olmaması, iade yükümlülüğünün sınırını belirler. Sebepsiz zenginleşme davası, borçlar hukukunun adalet ve denge ilkelerine uygun, önemli bir düzeltici fonksiyona sahiptir.

The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.