İşin sürdürülmesinin, niteliği yahut toplumsal ihtiyaçlar gereği kesintisiz olmasının gerektiği hallerde gece çalışması ile karşılaşılmaktadır. Ancak bu çalışma, insanın biyolojik ve fizyolojik ritmine uygun olmadığı için çalışanların korunması amacıyla özel düzenlemelere tabi tutulmuştur. Ayrıca gece çalışmasını yerine getirenler ile toplumun ihtiyaçları arasında bir denge gözetilerek bu çalışma biçimine ilişkin çeşitli sınırlayıcı hükümler öngörülmüştür.
In cases where the continuity of work is required due to the nature of the job or social needs, night work becomes necessary. However, because such work generally conflicts with the biological and physiological rhythms of human beings, it has been made subject to special regulations to ensure the protection of employees. Moreover, a balance has been sought between the needs of society and those performing night work, and various restrictive provisions have been introduced with respect to this form of employment.
1. Gece Çalışması ve Uygulanma Usulü
Gece çalışması, 4857 sayılı İş Kanunu'nun 69. maddesinde özel olarak düzenlenen bir çalışma biçimidir. Hukukumuzda haftalık toplam çalışma saati bakımından gece çalışması ve gündüz çalışması arasında bir ayrım olmamakla birlikte günlük çalışma saati üst sınırı bakımından önemli farklar mevcuttur.
İş Kanunu'nun 69. maddesinde yapılan düzenlemeye göre, "Çalışma hayatında "gece" en geç saat 20.00'de başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönemdir." Buna göre gece çalışması, saat 20:00 ile saat 6:00'ya kadar süren zaman diliminde gerçekleştirilen çalışma şeklidir.
Uygulamada gece çalışmasına daha çok postalar halinde, vardiya usulüyle yürütülen işlerde rastlanmaktadır. Postalar halinde çalışma, çalışmanın kesintisiz bir biçimde devam etmesi gereken bazı sektörlerde ve işlerde başvurulan bir çalışma düzenidir. Bununla birlikte gece çalışmasının mutlaka postalar halinde yürütülmesi zorunlu değildir, bir işçinin sürekli olarak gece çalışması yapması da ihtimal dahilindedir.
2. Gece Çalışmasında Süre Sınırı
İş Kanunu 69. maddesinin 3. fıkrasında "İşçilerin gece çalışmaları yedibuçuk saati geçemez." şeklinde ana kural getirilmiştir. Bununla birlikte hem İş Kanunu hem de İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği 4. maddesinden anlaşılacağı üzere, gündüz günlük çalışma süresi 11 saat ile sınırlandırılmış olup gece çalışması yedi buçuk saat ile sınırlandırılmıştır.
Çalışma döneminin hem gece hem gündüz dönemine denk geldiği hallerde nasıl bir belirleme yapılacağı önem arz etmektedir. Bu husus İş Kanunu'nun 76/2. maddesinin verdiği yetki ile Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkındaki Yönetmelik'in 7.maddesi ile düzenlenmiştir.1 Karma çalışma olması halinde çalışma süresinin yarısından çoğunun yukarıda bahsedilen gece çalışması saatlerine denk gelmesi halinde gece çalışması olarak sayılacaktır.
Ancak çalışma döneminin gece ve gündüz dönemine eşit sürelerde denk gelmesi halinde hangi döneme ilişkin kuralların uygulanacağı hususunda ayrı bir düzenleme yoktur. Bu sebeple işçilik alacaklarına uygulanacak gece ve gündüz çalışması hükümlerinin farklılığı nedeniyle belirsizlikler doğabilecektir.
Öğretide işçi lehine yorum yaparak ve gece çalışmasının iş sağlığını koruyucu hükümleri göz önüne alarak gece çalışması olduğunun savunanlar olmakla birlikte2, diğer taraftan madde lafzının çok açık olması hasebiyle ancak çalışmanın yarısından fazlasının gece saatine denk gelmesi halinde gece çalışması olarak kabul edilebileceğini öne sürenler vardır.3 Yargıtay uygulamasına bakıldığında ise lafzi yorum yapılarak çalışmanın ancak yarısından fazlasının gece saatine rastlaması halinde gece çalışması kabul edilerek, ilgili hükümlerin uygulandığı görülmektedir.4
3. Gece Çalışmasına İlişkin Getirilen İstisnalar
a. Yazılı Onay Verme Zorunluluğu
Gece çalışmasının yedi buçuk saati geçemeyeceğine ilişkin sınırlandırmaya bazı sektörler bakımından istisna getirilmiştir. Buna göre turizm, özel güvenlik, sağlık hizmetleri ve petrol araştırma, arama ve sondaj gibi faaliyetleri süreklilik arz eden iş kollarında çalışan işçilerin yazılı onayları alınmak şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde çalıştırılmaları mümkündür. Bu istisnalar dışında yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılamayacaktır.5
b. Gece Çalışması Yaptırılamayacak İşçiler
Gece çalışmasının özellik arz etmesi gereği çeşitli düzenlemelerle istisna tutulan işçi grupları olmuştur. Nitekim İş Kanunu'nun 73.maddesi, uyarınca sanayiye ait işlerde on sekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaktır. On sekiz yaşını doldurmuş kadın işçilerin gece postalarında çalıştırılmasına ilişkin usul ve esaslar Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nca hazırlanacak bir yönetmelikte gösterilmelidir.6
Bu istisnalardan ilki Kadın Çalışanların Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik'in 9.maddesi ile düzenlenmiştir. Gebe, yeni doğum yapmış veya emziren kadınlar gece postalarında çalıştırılamayacaktır. Diğer yandan Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik'in 11.maddesi gereği 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması kesin olarak yasaktır.
4. Gece Çalışmasında Ücret Hesaplaması
Gece çalışmasının karşılığı, normal çalışma ücretiyle aynı olacaktır. Ancak işçinin gece çalışmasının yedi buçuk saati aşması halinde toplam çalışma süresi haftalık 45 saati aşmamış dahi olsa gece çalışmasında yedi buçuk saati aşan bu süre fazla çalışma sayılacaktır ve %50 zamlı ücret ödenecektir. Ayrıca fazla çalışma sınırları gece çalışması için de geçerli olacaktır.
Yargıtay Hukuk Genel Kurulu'nun 04.10.2022 tarihli ve 2021/211 E., 2022/1228 K sayılı kararında ilgili sınırlara uyulmasının zaruri olduğunu vurgulamıştır.
"4857 sayılı İş Kanunu'nun 41. maddesinde fazla çalışma süresinin yıllık 270 saatten fazla olamayacağı ve gece çalışma süresinin 7,5 saati aşamayacağı emredici şekilde düzenlenmiştir. İşçinin fazla çalışması için onayının alınmış olması kanunda yer alan sınırlamaların aşılmasına imkan tanımaz. Aksi hâlde işverence fazla çalışma ücreti ödenen işçinin sınırsız şekilde çalıştırılması söz konu olur ve çalışma sürelerine dair Kanunda yer alan sınırlamaların hiçbir anlamı kalmaz. Oysa kanun koyucu, günlük ve yıllık olarak fazla çalışmalarla ilgili bir üst sınır koyarak fazla çalışmaların karşılığının ödenip ödenmediğinden bağımsız olarak işçinin korunmasını amaçlamıştır."
5. Gece Çalışmasının Denetimi ve İhlalin Sonuçları
Gece çalışmasına ilişkin sınırlamalar bahsedildiği üzere iş sağlığı ve güvenliği yükümlülüğü kapsamında değerlendirilmektedir. Bu kapsamda bahsedilmiş olan sınırlamalara uyulmaması halinde idari para cezası ve tazminat yaptırımları ile karşı karşıya kalınacaktır. Bununla birlikte yasal sınırlamalara aykırı şekilde gece çalışması yapılması halinde işçinin haklı nedenle fesih hakkı doğacaktır.
Sonuç olarak;
1- Gece çalışması, niteliği gereği kesintisiz sürdürülmesi gereken işler bakımından gerekli olan çalışma biçimidir. Saat 20:00 ile saat 6:00'ya kadar süren zaman dilimini kapsayan gece çalışması en fazla yedi buçuk saat sürebilecektir. Ancak turizm, özel güvenlik, sağlık hizmetleri ve petrol araştırma, arama ve sondaj gibi faaliyetleri süreklilik arz eden iş kollarında yazılı onay şartıyla yedibuçuk saat üzerinde çalışma yapılabilecektir.
2- Çalışma döneminin gece ve gündüz çalışmasında denk geldiği hallerde çalışma süresinin yarısından fazlasının gece saatlerine denk gelmesi halinde gece çalışması olduğu kabul edilecektir. Gece ve gündüz çalışmasının eşit olduğu hallere ilişkin ayrı bir düzenleme yapılmamıştır.
3- Gece çalışmasının, insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkisi nedeniyle çeşitli mevzuatlarla sınırlandırıldığı görülmektedir. Bu sınırlandırmalar; çalışma süresi, işçinin yazılı onayı ve kadın ile genç işçiler bakımından karşımıza çıkmaktadır.
4- Kanuni sınırlamalara uyulmaksızın gece çalışmasının yaptırılması halinde işveren iş hukukundan kaynaklanan yaptırımların yanında idari yaptırımlarla da karşı karşıya kalacaktır.
Footnotes
1 "Çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir postanın çalışması, gece çalışması sayılır."
2 Savaş Taşkent/Öner Eyrenci/Devrim Ulucan, Bireysel İş Hukuku, Beta Yayıncılık, 9.basım, İstanbul 2019, s.317
3 Ekmekçi, Ömer: "4857 sayılı İş Kanunu'nda Postalar Halinde Çalışma ve Gece Çalışmasına İlişkin Usul ve Esaslar", ÇİD, S:1, C:20, 2006, s.50-51.
4 "20:00-08:00 saatleri arasındaki çalışmanın yarısından fazlasının gece çalışması olarak geçmesi nedeni ile tamamının gece çalışması olarak kabulünün gerektiği ve haftalık fiili çalışma saati 45 saate ulaşmasa / 45 saati geçmese de ara dinlenmesi düşüldükten sonra artan fiili gece çalışması süresinin günlük 7,5 saat aşan kısmının fazla mesai olarak kabulünün gerektiği de gözetilmelidir. " (Yargıtay 9.Hukuk Dairesi'nin 21.11.2018 tarihli ve 2015-23946/21068 sayılı kararı)
5 İş Kanunu m.69/3: "Ancak, turizm, özel güvenlik, sağlık hizmeti ve 30/5/2013 tarihli ve 6491 sayılı Türk Petrol Kanunu uyarınca petrol araştırma, arama ve sondaj faaliyetleri kapsamında yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir."
6 Merve Kaftan Yılmaz, 4857 Sayılı İş Kanununda Kadın İşçiler Cinsiyet Ayrımı ve Eşitlik İlkesi, Onİki Levha Yayıncılık, Nisan 2024, s.118.
The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.
