"Karbon ticareti" ya da diğer adıyla "emisyon ticareti", sera gazı emisyonlarına dair işletmecilere verilen emisyon izinlerinin karbon piyasalarındaki ticaretidir. İşletmeciler, emisyon ticareti sisteminde ("ETS") kayıt işlemini tamamlayarak "sistem katılımcısı"na dönüşür. Sistem katılımcıları; sera gazı emisyon izinlerini ihale yoluyla tahsisat adı altında elde ederler, bu piyasaya birinci karbon piyasası denir. İşletmeciler tarafından ihaleyle alınan tahsisatlar, işletmeciler arasında ikili anlaşmalarla ticari alım satıma konu edilir; bu piyasaya ise ikincil karbon piyasası denilir. Birincil ve ikincil karbon piyasaları totalde "karbon piyasaları"nı oluşturur. Bu piyasaların yönetildiği mekanizma, Emisyon Ticareti Sistemi olarak adlandırılır ve Türkiye'de Enerji Piyasaları İşletme Anonim Şirketi ("EPİAŞ") tarafından işletilir; bu sebeple EPİAŞ piyasa işletmecisi olarak anılır.
Bu doğrultuda ETS, sera gazı emisyonunun sınırlandırılması amacıyla geliştirilen piyasa temelli bir çevre politikası aracıdır. Karbon ticareti piyasasını temel olarak bu şekilde öngören düzenlemeler Türkiye'de henüz yürürlüğe girmemiştir.
1. Türkiye'de Emisyon Ticareti Sisteminde Pilot Dönem
Türkiye'de, emisyon azaltımı ve karbon ticareti ile ilgili hukuki altyapı; ulusal mevzuatlar çerçevesinde şekillenmeye devam etmektedir. Bu bağlamda; ETS pilot döneminin, karbon emisyonlarının azaltılması ve sektörel uyumun sağlanması amacıyla 2025 yılında hayata geçmesi beklenmektedir.
2. Paris Anlaşması ve Türkiye'nin Taahhütleri : 2053 Net Sıfır Karbon Hedefi
ETS, sera gazı emisyonlarına bir üst sınır getirerek bu sınır dâhilinde tahsis edilen emisyon haklarının alınıp satılmasına dayanan bir mekanizmadır. Bu sistem, toplam emisyon miktarını ülke çapında belirli bir çerçevede sınırlandırırken şirketlerin ve kuruluşların emisyon haklarını ticaret yoluyla devretmesine olanak tanır. Her bir birim emisyon için belirlenen kotalar çerçevesinde fazla emisyon yapan kuruluşlar, düşük emisyonlu kuruluşlardan hak satın alarak denge sağlar. Böylece, piyasa mekanizmaları aracılığıyla sera gazı salınımlarının azaltılması teşvik edilir ve ekonomik etkinlik gözetilerek emisyon kontrolü sağlanır. Bu çerçevede, ETS'nin hukuki altyapısının oluşturulmasında bir dizi düzenleme yürürlüğe girmektedir.
Paris Anlaşması, 2015 yılında COP21'de (2015 Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Konferansı'nda) kabul edilmiş olup küresel sera gazı emisyonlarını azaltmayı ve iklim değişikliğine karşı sosyoekonomik dayanıklılığı artırmayı amaçlamaktadır. Türkiye, 7 Ekim 2021 tarihli Cumhurbaşkanı Kararı ile Paris Anlaşması'nı onaylamış ve 2053 net sıfır karbon hedefini belirlemiştir.
İklim Değişikliği Başkanlığı, 29 Ekim 2021 tarihli 85 numaralı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'na bağlı olarak kurulmuştur. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu ("EPDK"), 2022 yılında bünyesinde Enerji Dönüşüm Dairesi Başkanlığı'nı oluşturarak emisyon azaltımına ilişkin belgelendirme ve düzenlemeleri hayata geçirmiştir. Sözgelimi Şarj Hizmeti Yönetmeliği, 2 Nisan 2022 tarihinde yürürlüğe girerek elektrikli araç şarj altyapısının geliştirilmesine yönelik esasları belirlemiş olup karbon emisyonunda en önemli paylardan birini teşkil eden araç yakıtlarındaki karbon emisyonunu azaltma amaçlı önemli bir regülasyon hayata geçirilmiştir.
3. Emisyon Ticareti Sistemine Yönelik Yönetmelik Taslağı : 2023
EPDK tarafından hazırlanan ve yürütülecek olan Karbon Piyasalarının İşletilmesine İlişkin Yönetmelik Taslağı, 2023 yılında görüşe açılmış olup 2026 yılına kadar geliştirme sürecinin tamamlanması planlanmaktadır. Bu taslak yönetmelik, Türkiye ETS'sinin yasal çerçevesini oluşturmayı ve sistemin işleyişine dair esasları belirlemeyi amaçlamaktadır.
Pilot dönem, ETS'nin uygulamaya geçirilmeden önce test edilmesi ve gerekli düzenlemelerin yapılması için kritik bir aşamadır. Taslak yönetmeliğin nihai hâline getirilip yayımlanması, pilot dönemin başlaması için gerekli yasal zemini oluşturur. Ayrıca, meclis önündeki İklim Kanunu da ETS için oluşacak hukuki zeminde büyük bir önem arz etmektedir. Bu kapsamda gelişmelerin netleşmesiyle, pilot dönemin 2025 yılı içerisinde başlaması ve en az iki yıl sürmesi planlanmaktadır. Geçiş sürecinde, en az iki yıllık bir pilot dönemin gerekliliği vurgulanmaktadır. Pilot dönemin ardından, 2026 yılı içerisinde birinci uygulama dönemine geçilmesi hedeflenmektedir. Bu süreçte pilot dönemin amacı, sistemin etkinliğini değerlendirmek ve olası aksaklıkları tespit ederek gerekli iyileştirmeleri yapmaktır. Bu sayede, ETS'nin tam uygulama dönemine sorunsuz bir geçiş sağlanması hedeflenmektedir.
Pilot dönemin başlaması ve uygulama dönemine geçişle ilgili Ulusal Karbon Fiyatlandırma İhtisas Çalışma Grubu tarafından 2024 yılında yapılan sunumlarda önemli kilometre taşları şu şekilde açıklanmıştır:
- 15 Ekim 2024: 2025 yılı Ulusal Tahsisat Planı'nın Resmî Gazete'de yayımlanması ile pilot dönemin başlaması (Pilot dönem 2025 yılına sarkmıştır ve bu yazının yayımlandığı tarihte henüz başlatılmamıştır).
- 1 Ocak 2026: Avrupa Birliği Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması (SKDM) mali yükümlülüklerinin başlaması.
- 15 Ekim 2026: Pilot dönemin tamamlanması ve birinci uygulama dönemine geçiş.
- 30 Haziran 2035: 2034 yılı emisyon raporlarındaki miktar kadar tahsisatın İklim Değişikliği Başkanlığı'na teslim edilmesi ile birinci uygulama döneminin sona ermesi.
Ancak pilot dönem 2025 yılına sarktığından ve bu yazının yayımlandığı tarihte henüz başlatılmamış olduğundan, açıklanan takvimin ertelenmiş olduğu söylenebilecektir.
4. Emisyon Ticaret Sistemi ve Karbon Fiyatlandırma Mekanizmaları
Emisyon ticaret sistemi, karbon fiyatlandırmasının iki temel ayağı olan Emisyon Ticaret Sistemi ve Karbon Vergisi mekanizmalarını içermektedir:
i. Emisyon Ticaret Sistemi
ETS, belirli sektörlerde faaliyet gösteren tesislere sera gazı emisyonları için bir üst sınır belirler ve bu sınır dahilinde emisyon izinlerinin (tahsisatların) alınıp satılmasına olanak tanır. Bu sistemde, toplam emisyon miktarı ülke çapında sınırlandırılır ve işletmelere belirli miktarda emisyon izni tahsis edilir. İşletmeler, emisyonlarını azaltarak ellerinde kalan izinleri piyasada satabilir veya emisyonlarını artırmak istediklerinde şartlarının uygun olması halinde ek izin (tahsisat) satın alabilirler. Bu mekanizma, işletmeleri emisyonlarını azaltmaya teşvik eder ve piyasa esnekliği sağlar.
ii. Karbon Vergisi
Karbon vergisi, İklim Kanunu taslağında karbon fiyatlandırma mekanizmaları arasında bahsi geçen bir araç olup detayları kanun taslağında düzenlenmemiştir. Öngörülene göre karbon vergisi, fosil yakıtların yakılması sonucu ortaya çıkan karbon emisyonlarına doğrudan bir maliyet ekler. Bu vergi, karbon içeriğine bağlı olarak yakıtlara uygulanır ve işletmeleri daha temiz enerji kaynaklarına yönlendirmeyi amaçlar. Karbon vergisi, emisyonların azaltılması için ekonomik bir teşvik oluşturur ve devlet bütçesine de katkı sağlar.
ETS'nin uygulanmasıyla birlikte, sanayi tesislerine belirli emisyon kotaları tahsis edilecek ve tahsisatlar Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından dağıtılacaktır. Emisyon kotaları, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu düzenlemesiyle Enerji Piyasaları İşletme A.Ş. tarafından ihaleler yoluyla veya spot piyasadan satın alınabilecektir. Bağımsız denetçiler tarafından doğrulanan Sera Gazı Emisyon Raporları, emisyon azaltım hedeflerinin sağlanması için temel verilerden biri olacaktır.
Ayrıca, ETS kapsamında belirlenen emisyon sınırlarının aşılması durumunda ek karbon vergisi uygulanması planlanmaktadır. Karbon fiyatlandırma mekanizmasının nasıl işleyeceği konusunda düzenleyici kurumlar tarafından nihai kararların verilmesi beklenmektedir.
Bu bilgiler ışığında, Türkiye'de ETS ve karbon fiyatlandırma mekanizmalarının oluşturulmasına yönelik çalışmalar devam etmektedir ve ilgili düzenlemelerin hayata geçirilmesi planlanmaktadır.
5. Sektörel Uygulamalar ve Dönüşümler
ETS pilot döneminde, emisyon azaltımı için çeşitli sektörel uygulamalar yürürlüğe konulmuştur:
Ulaşım: Elektrikli araç kullanımı ve enerji verimli toplu taşıma sistemleri teşvik edilmektedir.
- Elektrikli Araç Şarj Hizmetleri Yönetmeliği (2 Nisan 2022)
Sanayi ve Enerji: GES (Güneş Enerji Santralleri) ve RES (Rüzgâr Enerji Santralleri) ile temiz enerjiye geçiş hızlandırılmaktadır. Mansuplaşma modeli sayesinde farklı bölgelerde üretilen yenilenebilir enerjinin farklı bölgelerde tüketilmesi sağlanmaktadır.
- Elektrik Piyasasında Lisans Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (17 Aralık 2024)
Bina ve Altyapı: Enerji dostu bina projeleri ve yeşil sertifikalandırma sistemleri yaygınlaştırılmaktadır.
- Sürdürülebilir Yeşil Bina ile Sürdürülebilir Yerleşmelerin Belgelendirme Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik (8 Aralık 2014)
Enerji Dengeleme: Toplayıcılık lisansı, enerji üretim ve tüketim dengesini sağlamak amacıyla geliştirilmiştir.
- Elektrik Piyasasında Toplayıcılık Faaliyeti Yönetmeliği (17 Aralık 2024)
- Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (17 Aralık 2024, yürürlük: 1 Ocak 2025)
- Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (17 Aralık 2024, yürürlük: 1 Mart 2025)
6. Sonuç ve Değerlendirme
Türkiye, emisyon azaltımına yönelik politikalarını ve hukuki altyapısını giderek güçlendirmektedir. ETS pilot döneminin başarılı bir şekilde uygulanması, karbon piyasasının geleceği açısından kritik önem taşımaktadır. Ulusal Emisyon Ticareti Sistemi pilot uygulamasının 2025 yılında başlaması beklenmekte olup karbon fiyatlandırma mekanizmalarının tamamlanması ile birlikte uygulamaların daha etkin hale gelmesi ve birçok düzenlemeyi de beraberinde getirmesi beklenmektedir.
Kaynaklar:
- İklim Kanunu Taslağı – Türkiye Büyük Millet Meclisi internet sitesi
- Yeşil Mutabakat Eylem Planı – Ticaret Bakanlığı internet sitesi (https://ticaret.gov.tr )
(https://ticaret.gov.tr/data/60f1200013b876eb28421b23/MUTABAKAT%20YE%C5%9E%C4%B0L.pdf)
- Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı İklim Şurası Raporu - 2022
(https://iklim.gov.tr/db/turkce/dokumanlar/iklim-surasi-3135-20241024123150.pdf )
- Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı İklim Şurası Komisyon Tavsiye Kararlar - 2022
(https://www.csgb.gov.tr/Media/xnylrhpr/iklim-%C5%9Furas%C4%B1-sonu%C3%A7-bildirgesi.pdf )
- Ulusal Karbon Fiyatlandırma İhtisas Çalışma Grubu Toplantı Sunumları (https://iklim.gov.tr/db/turkce/haberler/files/Sunumlar.rar)
- Karbon Piyasalarının İşletilmesine İlişkin Yönetmelik Taslağı – Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu internet sitesi (https://www.epdk.gov.tr )
(https://www.epdk.gov.tr/Detay/Icerik/4-13184/karbon-piyasalarinin-isletilmesine-iliskin-yonetm)
The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.
