ÖZET
Günümüzde çevre bilincinin artmasıyla, üretim ve tüketim faaliyetleriyle ortaya çıkardığımız negatif dışsallıkları telafi etmeye yönelik küresel bir hareket oluşmuştur. Kamu maliyesinde negatif dışsallık toplumdaki kişilerden birinin, üretim veya tüketim faaliyetinin sonucunda başka kişilerin fayda veya maliyet fonksiyonlarını olumsuz etkilemesi * olarak tanımlanır. Söz konusu olumsuz etkinin ortadan kalkması için devletlerin müdahalesi mümkündür. Bu müdahale negatif dışsallıkların vergilendirilmesiyle olabilir.
Anahtar Kelimeler: Negatif Dışsallıklar, Çevre Vergisi, Karbon Vergisi, Pigou'cu Vergilendirme.
GİRİŞ
Dışsallık kavramı, kişinin kendi menfaatleri için gerçekleştirdiği eylemlerinin istemsiz şekilde ortaya çıkan ürünlerinin başkaları üzerindeki etkisi1 olarak tanımlanabilir. Toplum üzerinde oluşan bu etkiler (dış fayda) olumlu veya olumsuz (dış zarar) nitelikte olabilir.
Arthur C. Pigou, "The Economics of Welfare" kitabında dışsallıkların, toplumun genelini büyük ölçüde etkileyecek seviyeye geldiğinde, devlet eliyle müdahaleyi gerektirdiğini savunmuştur. Pigou'ya göre dış zararı meydana getiren kişilerin bu eylemlerinden cayması için negatif dışsallıkların vergilendirilmesi, pozitif dışsallıkları ortaya çıkaran kişilere ise vergi indirimlerinin yapılıp davranışlarının teşvik edilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda işbu makalede genel olarak negatif dışsallıklar ve bunlara yapılan müdahaleler incelenecektir.
KAMU MALİYESİNDE NEGATİF DIŞSALLIKLAR
Alfred Marshall tarafından ortaya atılan dışsallık teorisi üzerine, bu dışsallıkların büyük ölçüde toplumu etkilemesi halinde, devletin buna müdahale edebilmesi için vergilendirmenin araç olarak kullanılması gerektiğini ortaya atan Arthur C. Pigou'nun, bu görüşünden dolayı literatürde negatif dışsallıkların vergilendirilmesi, Pigou'cu vergilendirme olarak da adlandırılmaktadır.
Kişilerin amaçlamadıkları halde eylemlerinin yan etkisi olarak ortaya çıkardıkları ve başkalarını olumlu veya olumsuz anlamda etkilediği sonuçların, ekonomik anlamda dengelenebilmesi için vergilendirilmesi fikri sosyal adaletin bir gereği gibi görülebilse de piyasayı farklı şekillerde etkileyeceği de göz ardı edilemez.
19. yüzyıldan itibaren hızlı sanayileşmenin etkisiyle, çevrenin ikinci plana atıldığı ve tedbirsiz uygulamaların sonuçlarının su yüzüne çıktığı, çevre felaketlerinin arttığı günümüzde, negatif dışsallıkların vergilendirilmesi yeniden gündeme gelmiştir. Pigou' nun negatif dışsallıkların vergilendirilmesi fikrini ortaya atmasının sebeplerinden biri de sanayileşmenin etkisiyle İngiltere sokaklarındaki duman bulutundan duyduğu rahatsızlık olduğu söylenir2 . Bu nedenle Pigou'cu vergilendirme, her ne kadar negatif dışsallıklar bunlarla sınırlı değilse de çevre vergisi ya da karbon vergisi olarak da bilinir. Küresel politikada da çevrenin önemi gün geçtikçe artmakta, yakın zamanda Avrupa Birliği'nin sınırda karbon vergisi uygulaması gibi önlemler hayata geçirilmektedir.
NEGATİF DIŞSALLIKLARIN VERGİLENDİRİLMESİNİN ETKİLERİ
Tullock3 tarafından ortaya atılan çifte kazanç hipotezine göre negatif dışsallıkları vergilendirmek, dış zararın vergilendirilerek bir yandan tazmin edilip diğer yandan ise dış zararı ortaya çıkaran kişileri caydırma etkisine sahiptir. Pigou çevre vergisinin optimal olmasının birim başına ücretin kirlilikten kaynaklanan "marjinal sosyal zarara" eşit olana kadar artırılmasıyla olacağı sonucuna varmıştır4 5 . Ancak negatif dışsallıkların ekonomik değerlerinin saptanması güçtür.6
Devletlerin vergilendirme yetkisi egemenlik güçlerinden kaynaklanmaktadır. Vergi ekonomik öneminin yanı sıra çok önemli bir politik araçtır ve hükümetler anayasal çerçevede mali politikaya yön verir. Ancak kişinin temel haklarından olan mülkiyet hakkı vergilendirme ile ölçüsüz şekilde sınırlandırılamaz.
Birçok ülkenin çevre vergileri için farklı ölçütleri bulunsa da çoğunlukla karbondioksit emisyonu temel alınmaktadır.7 Bunun sebebi karbondioksitin sera gazları arasında en büyük paya sahip olması ve doğrudan insan kaynaklı olmasıdır.8
Üretim faaliyetlerinde maliyeti artırması nedeniyle bu vergilerin piyasada olumsuz etkilere yol açtığı ve çevre vergisi bulunmayan ülkelerdeki üretici lehine sonuç doğurduğu eleştirileri bulunmaktadır.
3. ÇEVRE VERGİLERİ VE AVRUPA'DAKİ GELİŞMELER
Teoride uzun süre konuşulan karbon vergisi ilk olarak Finlandiya'da 1990 yılında uygulamaya geçmiştir9 . Güncel veriler ışığında, ton karbondioksit başına düşen vergi oranının en yüksek olduğu ülke İsveç'i, İsviçre ve Finlandiya takip ediyor.10 En güncel gelişme ise 11 Aralık 2019 tarihli Avrupa Birliği Yeşil Mutabakatı kapsamında 14 Temmuz 2021'de Avrupa Birliği Komisyonu tarafından kabul edilen sınırda karbon vergisi uygulamasıdır. Avrupa Birliği, karbon vergisi ödedikleri için AB'deki üreticilerin rakiplerine karşı güçsüz durumda kalmalarını önlemek ve küresel emisyon düşüşüne katkı sağlamak için sınırda karbon vergisi uygulamasını getirmiştir. Buna göre ilk aşamada demir-çelik, çimento, gübre ve alüminyum ile başlayacak uygulama 2026 yılında tüm ithal edilen ürünler için uygulanacaktır.11
SONUÇ
Negatif dışsallıkların vergilendirilmesi, son yıllarda ön planda olan çevre vergileriyle başlamış ve olumlu sonuçlar göstermiştir. Bu düzenlemelerin gelecekte artacağı ve kapsamlarının genişleyeceği açıktır. Avrupa Birliği'nin sınırda karbon vergisi uygulaması da bunun bir örneğidir. Ancak bu vergi türü, hazineye para kazandırmak için masum bir kılıf olarak kullanılmamalı, ortaya çıkan zararların giderilmesi için de çaba gösterilmelidir.
Footnotes
1 Buchholz, W., & Rübbelke, D. (2017). The Theory of Externalities and Public Goods. Springer.
2 Ekici, İ. (2011). Çevre Kirliliğiyle Mücadelede Kirleten Öder Prensibi Çerçevesinde Vergilendirme Yaklaşımı. Vergi Sorunları Dergisi, 270, 196-205.
3 Tullock, G. (1967). Excess Benefit. Water Resources Research, 3(2), 643-644.
4 Jeager, K. W., Environmental Taxation and the Double Dividend. International Society for Ecological Economics, Internet Encyclopaedia of Ecological Economics, 2003, s. 1.
5 Çiçek, H. G., Dirgen Öz, S. (2021). Çevreyle İlgili Vergilerin Ekonomik Büyüme ve İstihdam Üzerindeki Muhtemel Etkileri: Çifte Kazanç Tartışmaları. Vergi Sorunları Dergisi, 396, 13-27.
6 Ekici, İ. (2011). Çevre Kirliliğiyle Mücadelede Kirleten Öder Prensibi Çerçevesinde Vergilendirme Yaklaşımı. Vergi Sorunları Dergisi, 270, 196-205.
7 Kara, M. C., Emisyon Vergilemesinde Avrupa Birliği Uygulaması ve Bazı Ülke Örnekleri. Vergi Sorunları Dergisi, 395, 53-60.
8 Türköz, K., Türköz, E., (2016). Karbon Vergisi Teorisi, Uygulamaları ve Türkiye'de Mevcut Durum, Vergi Raporu, 204, 144 - 158
9 Tuncer, S. (2012). Avrupa Birliği Ülkelerinde Yürürlüğe Giren Karbon Vergisi, Lebib Yalkın Mevzuat Dergisi, 101
10 https://www.statista.com/statistics/483590/prices-of-implemented-carbon-pricing-instruments-worldwide-by-select-country/
11 Ramboll, DIW, Umweltbundesamt, FAU Erlangen-Nuremberg, Ecologic Institute,Study on the possibility to set up a carbon border adjustment mechanism on selected sectors, European Commission
* Nadaroğlu, H. (1996). Kamu Maliyesi Teorisi, 64
The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.