İki tarafa borç yükleyen bir sözleşme ilişkisi niteliğindeki iş ilişkisinde ; işçinin asli edim yükümlülüğü yapma borcu ( iş görme ) iken işverenin asli edim yükümlülüğü ise ücret ödeme borcudur.
Asli edim yükümlülükleri, borç ilişkisinin birincil yerine getirilmesi gereken konular olduğundan; yan yükümlülüklerinden bağımsızdır. Yan yükümlülükleri ise; sözleşmenin amacına uygun şekilde gerçekleştirilmesine ve edimden beklenen faydanın yerine getirilebilmesi için fayda sağlayan hatta sözleşmenin karşı tarafının kişiliğini/ malının korunmasını da sağlayan ikincil yükümlülüklerdir.
Yan yükümlülükler kanundan doğabileceği gibi, taraflar arasında imzalanan sözleşme şartlarından ya da dürüstlük kuralları gereği somut olayın şartlarına göre de ortaya çıkabilir. Örneğin; işveren açısından ticari anlamda kritik önem arz eden bir bilginin işçi tarafından ifşa edilmemesi gerekir. Sözleşme ile düzenleme altına alınmamış olsa dahi; işçinin aksi yöndeki davranışı yan yükümlülüğün ihlali anlamına gelebilecektir.
Yan yükümlülüklerini ihlali halinde, taraflar arasındaki güven ilişkisi, hakkaniyet ve dürüstlük kuralları göz önüne alındığında sözleşmeye aykırılık hükümlerinin işletilebileceği kabul edilmektedir. Örneğin; İşçinin bilgi verme yükümlülüğü, İşçinin rekabet etmeme borcu, işçi ayartmadan kaçınma yükümlülüğü, çıkar sağlamaktan ve rüşvet almaktan kaçınma yükümlülüğü gibi yükümlülükler bunların başlıcalarıdır.
Yan yükümlülüklerin türlerini ifaya yardımcı ve koruma yükümlülüğü olarak iki başlık altında değerlendirmek mümkün:
1- İfaya yardımcı yan yükümlülükler belirlenirken; somut ilişki veya borç ilişkisinin amacına bakılır. Bunlar örnek olarak; muhafaza, açıklama, bilgi verme, hesap verme, hazırlama (ön çalışma) , sağlama(temin etme) ile işbirliği yapma borçları karşımıza çıkar. İşçinin aynı zamanda başka bir işyerinde çalışmadan önce mevcut işverenini bilgilendirmesi ve işverenden onay istemesi; ifaya yardımcı yan yükümlülük olarak değerlendirilebilmektedir.
2- Koruma yükümlülükleri ise; işverenin edim menfaati dışında kalan diğer menfaatlerinin güvence altına alınmasını amaçlar. Bunlar da kendi içinde, bilgi verme, gözetme ve sadakat olarak alt başlıklara ayrılabilmektedir.
Yan yükümlülüklere ilişkin emir ve talimatlar değerlendirilirken; her somut olayın özelliği dikkate alınmalıdır. İşveren ve işçinin menfaatleri arasında olması gereken denge gözetilmelidir.
Uygulamada; uyuşmazlıklara sıklıkla konu olabilen ve işçiye ait diğer yan yükümlülüklerin bir kısmı aşağıda örnek olarak sıralanmış ve bir kısım dikkat edilmesi gereken hususlar açıklanmaya çalışılmıştır:
- İşçinin Denetim ve/veya gözetlemeye katlanma yükümlülüğü: İşin yürütümü sırasında ; elektronik gözetleme olarak da anılan ; telefon konuşmaları , e-mail yazışmaları ve internet kullanımı kurallarına riayet edilip/edilmediği, güvenliğin sağlanması amacıyla kamerayla görüntü kaydı yapılması gibi uygulamalar; işveren nezdinde ortaya çıkan hukuka uygunluk sebeplerinin varlığı halinde - yani işverenin korunmaya değer üstün menfaati bulunduğu hallerde - açık rızasına ihtiyaç duyulmaksızın -amaca uygun olması kaydıyla- denetim uygulaması mümkündür. Her ihtimale karşılık, söz konusu işveren denetim / gözetlemesine ilişkin işverenin uygulamaları hakkında iş sözleşmesi ya da işyeri yazılı prosedürlerinde yer verilmesi olası uyuşmazlıkların önüne geçmeye yarayacaktır.)
- İşçinin dış görünüşüne ve kılık-kıyafetine ilişkin yan yükümlülükleri: İş hayatında işverenlerin işçilerin kılık kıyafetine, tıraş olmalarına, bakımlı olmalarına yönelik müdahalelerin ; somut olayın şartlarına göre iş sağlığı güvenliğinin sağlanması, işçinin işletmeyi temsil etmesi ya da işletmenin prestijini etkileyebilecek işlerde çalışmaları nedeniyle ya da yiyecek üretimi yapılan ya da restoranın hijyeninin önemli olduğu benzer durumlarda meşru ve haklı bir amaca dayandığı söylenebilecektir.
- İşçinin özel hayatına ilişkin yan yükümlülükleri: İşverenin yönetim hakkına dayanarak, işçiye işyeri dışındaki davranışları ya da özel hayatıyla ilgili emir ve talimat verme imkanı bulmamaktadır. Nitekim İşveren, işyerinde çalışan işçilerin ahlak bekçisi konumunda değildir. Bununla birlikte, işçinin yaşayış tarzı hastalık veya devamsızlığa veya performans düşüklüğüne yol açması, işçinin işyerine sarhoş olarak gelmesi ya da özel hayatında yaptıklarının, yaşadıklarının işyerindeki uyumu, çalışma düzenini bozması nedeniyle iş sözleşmesi sona erdirilebilir. Buna ilaveten işçinin aşırı düzeyde borçlu olması, işverenin sağladığı araç-gereçleri kullanarak işçinin suça karışması veya duygusal ilişkilerine özen göstermemesi gibi hususlar da bu başlık altında örneklendirilebilir ve işverence disiplin kuralları işletilebilir.
- İşçinin görüş açıklamasını sınırlandıran yan yükümlülükleri: İfade özgürlüğünün demokratik toplumlar için gereklilik olduğu bilinciyle çoğulculuk , hoşgörülük ve açık fikirliliğin kural olarak kabul edilmesi esastır. Ancak, işçinin işletme içinde aşırıya kaçan görüş açıklamaması ve eleştiri sınırını aşmaması önemlidir. Küfürlü eleştiriler veya karşıdaki kişinin aşağılanması ,ırkçılık veya nefret söylemleri ifade özgürlüğünün koruma alanı değildir. İş ilişkisine özgür iradesiyle giren işçiden, işvereni ya da işyerini ciddi oranda zarara uğratacak ve işyerindeki işleyişi bozacak ifade açıklamalarından kaçınması beklenebilir. Diğer çalışanlarla birlikte çalışma uyumunu tehlikeye düşürecek ifade açıklamaları, sır saklama yükümlülüğünün ihlali işçinin yan yükümlülüklerine aykırılık teşkil edecektir.
Yan Yükümlülüklerini ihlal eden çalışana karşı, işveren uğradığı zararın tazmini için dava açma imkanına sahip olacaktır. Bunun yanı sıra, uyarma, iş sözleşmesinin geçerli ( tazminatlı) feshi ya da haklı nedenle (tazminatsız) feshi, cezai şart toplu iş sözleşmesi ya da iş sözleşmesinde düzenlendiği hallerde para cezası verilmesi vb. yaptırımlar işletilebileceği gibi, özellikle rekabet yasağı ya da sır saklama yükümlülüğü başta olmak üzere yan yükümlülüğün ihlalinin tekrar etme olasılığının yüksek olduğu durumlarda yükümlülüğün ihlalinin önlenmesi veya son verilmesinin talep edilmesi de imkân dahilindedir.
Yararlanılan Kaynaklar;
İş Hukuku – Prof. Dr. Sarper Süzek - 23.Baskı, Beta Yayınları,2023
İşçinin Yan Yükümlülükleri – Dr. Öğr. Üyesi Orhan Ersun Civan – Beta Yayınları,2021
The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.
