Yükseköğretim Kurulu ("YÖK"), bilimsel araştırma ve yayın faaliyetlerinde üretken yapay zekâ ("ÜYZ") kullanımının etik boyutlarını ele almak ve bu alandaki riskleri ile fırsatları değerlendirmek amacıyla "Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Faaliyetlerinde Üretken Yapay Zekâ Kullanımına Dair Etik Rehber"i ("Rehber") hazırlamıştır. Bu kapsamlı rehber, 7 Mayıs 2024 tarihinde yükseköğretim kurumlarına dağıtılmıştır.
Dijitalleşme, yapay zekâ ve büyük veri gibi konularda yürütülen teknik çalışmaların bir ürünü olan bu rehber, yükseköğretim süreçlerine entegre edilen ÜYZ sistemlerinin kullanımında etik değerlerin belirlenmesini ve bu değerlere dayalı etik kuralların oluşturulmasını amaçlamaktadır.
Rehberin hazırlık süreci, ÜYZ'nin yükseköğretime sunduğu fırsatları ve tehditleri derinlemesine anlamak için düzenlenen çalıştaylarla başlamıştır. İlk çalıştay "Yükseköğretimde Üretken Yapay Zeka: Fırsatlar ve Tehditler" başlığı altında Orta Doğu Teknik Üniversitesinde gerçekleştirilmiştir. Ardından, İstanbul Teknik Üniversitesinde "Yükseköğretimde Üretken Yapay Zekâ: YÖK-Sektör Buluşması" toplantısı düzenlenmiş ve bu toplantılarda akademisyenlerin yanı sıra iş dünyasından teknoloji profesyonelleri de görüşlerini sunmuştur. Alan uzmanı hocalardan oluşan bir komisyon tarafından hazırlanan rehber taslağı, çeşitli üniversitelerden alınan geri bildirimlerle şekillendirilmiş ve Yükseköğretim Kurulu Genel Kurulunun katkılarıyla nihai hale getirilmiştir.
Rehber, üniversitelerin kendi ihtiyaçlarına göre yapay zeka kullanımını düzenleyebilmeleri için esneklik sunarken, güncel gelişmelere göre de yenilenebilecek bir yapıda tasarlanmıştır.
Rehber, aşağıdaki ana başlıklar altında düzenlenmiştir:
- ÜYZ'nin Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Kullanımının Etik Boyutu
- ÜYZ Kullanımında Temel Etik Değer ve İlkeler
- ÜYZ Kullanımında Karşılaşılabilecek Önemli Bazı Riskler ve Başlıca Etik Sorunlar
- ÜYZ Sistemlerinin Kullanımında Bazı Önemli Tavsiyeler
- Sık Sorulan Sorular
Bu bağlamda, Rehber, yapay zeka teknolojilerinin bilimsel araştırma ve yayınlarda kullanımını düzenleyen temel ilkeleri ve standartları içermektedir. Amacı, bu teknolojilerin sorumlu bir şekilde kullanılmasını sağlamak ve bilimsel topluluğun bütünlüğünü korumak olarak özetlenebilecektir. Rehber, yapay zekanın potansiyel risklerini minimize etmeyi ve teknolojik ilerlemelerin insan merkezli kalmasını teşvik etmeyi hedeflemektedir.
Rehber'in bilimsel araştırma ve yayınlarında yapay zekanın kullanımına dair sunduğu ilke ve standartlar, bu alandaki etik uygulamaların belirlenmesinde temel bir referans noktası olarak hizmet etmektedir.
Bilimsel araştırma ve yayın süreçlerinde ÜYZ teknolojilerinin kullanımı, hem fırsatlar hem de zorluklar sunmaktadır. ÜYZ'nin araştırma ve yayın sürecine entegrasyonu, bu çerçevede etik değerler ve ilkelere dayalı olarak dikkatle yönetilmelidir.
ÜYZ Kullanımında Temel Etik Değerler
ÜYZ, bilimsel araştırma sürecinde çeşitli işlevler için kullanılabilmektedir; bunlar arasında araştırma hipotezi oluşturma, yöntem belirleme, örneklem büyüklüğü tespiti, güç analizi, veri analizi, veri toplama, veri depolama ve paylaşımı, literatür taraması, kaynakların düzenlenmesi, dilbilgisi ve yazım kontrolü, çeviri gibi işler bulunmaktadır. Ancak, ÜYZ ile yapılan tüm işlemler, araştırmacılar tarafından dikkatle incelenmeli, maddi, taraflı ya da yorumsal hatalar düzeltilmeli, bağlamsal tutarlılık sağlanmalı ve sonuçların yasal ve etik sorumluluğu üstlenilmelidir. ÜYZ'nin kullanımı, araştırmacının katkısını ortadan kaldırmamalı ve etik sorunlara yol açabilecek durumlar özenle ele alınmalıdır.
ÜYZ'nin bilimsel araştırmalarda kullanımı, araştırmacıların işlerini hızlandırma arzusundan kaynaklanmaktadır. Ancak, bu teknolojinin sağladığı kolaylıklar, etik değerlerle desteklenmediği sürece yetersizdir. Bilimsel süreç, temel bilimsel fonksiyonların yanı sıra bütünleşik bilimsel süreç becerilerini de gerektirmektedir. Gizlilik, mahremiyet ve bilimsel sonuçların insanlık yararına olması gibi etik zorunluluklar göz önünde bulundurulmalıdır.
ÜYZ sistemleri, eğitildikleri veri kaynakları ve modeller nedeniyle kontrol dışı olabilmekte ve bu durum, üretilen bilginin yanlış veya taraflı olabileceği riskini beraberinde getirebilmektedir. ÜYZ çıktılarının bilimsel geçerliliği ve tarafsızlığı, sürekli olarak sınanmalı ve doğrulanmalıdır. Veri kaynaklarının taraflılığı, ÜYZ çıktılarının da taraflı olmasına neden olabilmektedir.
ÜYZ Kullanımında temel etik değerler, Rehber kapsamında aşağıdaki şekilde sıralanmıştır:
- Şeffaflık: ÜYZ'nin hangi aşamalarda ve ne ölçüde kullanıldığının açıkça belirtilmesi gerekir. Şeffaflık, bilimsel dürüstlüğün korunması ve yapay zeka tarafından getirilen risklere karşı önlem alınmasını sağlar.
- Dürüstlük: Bilimsel bilginin tüm insanlığa fayda sağlaması ve bilimsel süreçlerin taraflılıktan arındırılması gereklidir. Dürüstlük, bilimsel sürecin her aşamasında öncelikli bir etik değerdir.
- Özen: Araştırmacıların bilimsel bilgi üretimi ve yayınında göstermeleri gereken ciddiyet ve etik duyarlılıktır. Özen, bilimsel yanıltma ve etik ihlallerin önlenmesinde kritik bir rol oynar.
- Adalet ve Saygı: Araştırma sürecindeki diğer paydaşlara ve veri sağlayan bireyler/toplumlar gibi tüm ilgili taraflara karşı adil ve saygılı olunmalıdır.
- Gizlilik ve Mahremiyetin Korunması: Veri sağlayanların mahremiyetinin korunması, verilerin özenle kullanılması ve etik kurul onaylarının alınması gereklidir.
- Hesap Verebilirlik ve Sorumluluk Üstlenme: Araştırmacılar, ÜYZ'nin sunduğu içeriği kullanmanın yasal ve etik sorumluluğunu taşımalı, ÜYZ çıktılarının doğruluğunu ve tarafsızlığını test etmelidir.
- Etik İklim Katkısı: ÜYZ'nin etik kullanımı konusunda farkındalık yaratmak ve doğru adımların atılmasını sağlamak için gerekli eğitimler düzenlenmeli ve etik uyum kontrol listeleri oluşturulmalıdır.
Bu ilkeler, ÜYZ teknolojilerinin bilimsel araştırma ve yayın süreçlerinde sorumlu bir şekilde kullanılmasını sağlamak için hayati öneme sahiptir.
ÜYZ teknolojileri, dil işleme, görsel ve ses üretimi gibi fonksiyonlarda kullanılarak, bilimsel araştırma ve yayınlarda yeni içerikler oluşturma kapasitesi sunmaktadır. Ancak bu teknolojinin getirdiği çığır açıcı yeniliklerin yanı sıra, karşılaşılabilecek etik sorunlar ve riskler de bulunmaktadır. Bu makalede, ÜYZ kullanımının potansiyel risklerini ve bu risklerin bilimsel etik çerçevede nasıl yönetilebileceği ele alınacaktır.
ÜYZ Kullanımında Karşılaşılabilecek Riskler ve Etik Sorunlar
- İçerik Üretiminde Şeffaflık Eksikliği: ÜYZ ile üretilen içeriklerin, kullanıldığı eserlerde açıkça belirtilmemesi, telif hakkı ve atıf kurallarının ihlal edilmesine neden olabilir. Bu durum, bilimsel dürüstlük ilkeleriyle çelişir ve disiplin sorumluluğunu gündeme getirebilir.
- Yanıltıcı Veri Üretimi: ÜYZ sistemleri, eğitildikleri veri setlerinin kalitesi ve kapsamına bağlı olarak yanlış veya yanıltıcı bilgiler üretebilir. Bu durum, araştırma sonuçlarının geçerliliğini ve güvenilirliğini tehlikeye atar.
- Veri Tahrifatı ve Sahteciliği: ÜYZ'nin yanlış kullanımı sonucunda, veri uydurma veya manipülasyonu gibi ciddi etik ihlallere yol açabilir. Bu, bilimsel araştırma sonuçlarının bütünlüğünü zedeleyebilir.
- Gizlilik ve Mahremiyet İhlalleri: ÜYZ, kişisel verilerin toplanması, depolanması ve işlenmesinde kullanıldığında, gizlilik ve mahremiyet ihlallerine neden olabilir. Bu durum, hem etik kurallara hem de yasal düzenlemelere aykırıdır.
- Sosyal ve Kültürel Ayrımcılık: ÜYZ sistemleri, eğitildikleri veri setlerindeki önyargıları öğrenebilir ve bu önyargıları yeni ürettikleri içeriklere yansıtabilir. Bu durum, hassas gruplara yönelik ayrımcılığın derinleşmesine neden olabilir.
- Bilimsel Yöntem ve Tekniklerin Şeffaflığı: ÜYZ kullanılarak üretilen veri ve sonuçlar, tekrar edilemeyen veya açıklanamayan yöntemlerle elde edildiğinde, akademik literatüre girmesi etik ve metodolojik sorunlar yaratabilir.
ÜYZ Kullanımına Yönelik Öneriler
Yukarıda sayılan riskleri bertaraf etmek adına, etik ilkelere dayalı stratejilerin benimsenmesi gerekmektedir. İlk olarak, tüm ÜYZ uygulamalarında şeffaflık ilkesi öncelikli tutulmalıdır. ÜYZ ile üretilen her türlü içeriğin kaynakları açıkça belirtilmeli ve bu içeriklerin doğruluğu, güvenilirliği bağımsız değerlendirmelere tabi tutulmalıdır.
Ayrıca, ÜYZ sistemlerinin eğitiminde kullanılan veri setlerinin kalitesi ve çeşitliliği artırılmalı, önyargıları minimize etmek için çaba gösterilmelidir. Gizlilik ve mahremiyet korunması amacıyla, kişisel verilerin kullanımı konusunda katı kurallar uygulanmalı ve etik kurul onayları alınmalıdır.
Üniversiteler ve araştırma kurumları, ÜYZ kullanımına yönelik etik kurallar geliştirmeli ve bu kuralları araştırma ve yayın süreçlerine entegre etmelidir. Eğitim ve bilinçlendirme programları düzenleyerek, araştırmacıların ÜYZ teknolojilerini sorumlu bir şekilde kullanmalarını teşvik etmeli ve desteklemelidir.
Sonuç olarak, ÜYZ teknolojilerinin bilimsel araştırma ve yayınlarda kullanımı, etik ilkeler çerçevesinde yönetildiğinde, araştırma kalitesini ve etkinliğini artırabilir. Ancak bu teknolojilerin getirdiği risklerin farkında olmak ve bu riskleri etkin bir şekilde yönetmek, bilimsel topluluğun önünde duran en büyük zorluklardan biridir.
Türkiye'de ÜYZ'ye Yönelik Yasal Arka Plan
Türkiye'de yapay zeka teknolojilerinin kullanımı, özellikle bilimsel araştırmalarda giderek artan bir öneme sahip olmakla birlikte, bu teknolojilerin etik ve yasal çerçevede kullanılmasına yönelik somut mevzuatlar hâlâ gelişim aşamasında bulunmaktadır. Bununla birlikte, mevcut yasal düzenlemeler ve yönergeler, ÜYZ sorumlu kullanımını destekleyecek şekilde dikkate alınmalıdır. Bu bağlamda, 6698 sayılı Kişisel Verilerin Korunması Kanunu ("KVKK"), 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliği ve Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi, yapay zekânın etik kullanımını destekleyen temel düzenlemeler arasında yer almaktadır.
ÜYZ sistemlerinin kullanımına yönelik bazı önemli tavsiyeler, bu teknolojinin potansiyelinden sorumlu bir şekilde yararlanılmasını sağlamak için kritik öneme sahiptir. İlk olarak, araştırmacıların ve kullanıcıların ÜYZ sistemlerinin nasıl çalıştığına ve potansiyel risklerine dair detaylı bilgi sahibi olmaları gerekmektedir. Bu sistemler, eğitim ve araştırma süreçlerinde büyük fırsatlar sunsa da etik ihlaller ve bilimsel sorumluluklar göz ardı edilmemelidir. Özellikle, ÜYZ sistemlerinin her zaman yüksek kaliteli verilerle eğitilmediği ve bu durumun önyargı veya yanıltıcı bilgi üretimine yol açabileceği unutulmamalıdır. Bu nedenle, sistemin kullanım şartları ve politika dokümanları dikkatlice incelenmeli, kişisel verilerin anonimleştirilmesi veya maskelenmesi gibi önlemler alınarak veri gizliliği korunmalıdır.
Bilimsel çalışmalarda ÜYZ kullanımıyla ilgili sıkça sorulan sorular ve bu sorulara verilen cevaplar da, araştırmacıların karşılaşabileceği etik ve yasal zorluklara ışık tutmaktadır. Örneğin, ÜYZ'nin bilimsel makalelerin yazımında kullanılması, telif hakkı, yazarlık ve intihal gibi sorunları beraberinde getirebilir. Bu nedenle, literatür taramasında bile ÜYZ kullanımı dikkatle ele alınmalı ve kaynakların bilimsel doğruluğu sürekli sorgulanmalıdır. Ayrıca, ÜYZ ile yapılan çeviri veya dil kontrolü sonrasında elde edilen metinlerin nihai sorumluluğu yazarlara aittir ve bu içeriklerin bilimsel ve etik standartlara uygunluğu araştırmacılar tarafından teyit edilmelidir.
Türkiye'de ÜYZ ile ilgili olarak henüz spesifik bir mevzuat bulunmamakla birlikte, mevcut kanun ve yönergeler yapay zeka kullanımını etik ve yasal sınırlar içinde tutmaya yönelik bir çerçeve sunmaktadır. Araştırmacıların bu çerçeveye uygun davranmaları, yapay zekânın bilimsel araştırmalarda etik ve sorumlu bir şekilde kullanılmasını sağlayacak ve teknolojinin sunduğu fırsatlardan en iyi şekilde yararlanılmasına olanak tanıyacaktır. Üretken yapay zeka sistemlerinin potansiyeli, bilimsel keşifler ve yenilikler için büyük fırsatlar barındırsa da, bu teknolojilerin sorumlulukla kullanılması esastır. Araştırmacılar ve teknoloji kullanıcıları, ÜYZ sistemlerinin getirebileceği etik ve yasal sorunlara karşı daima tetikte olmalı ve bu sistemleri kullanırken detaylı bir risk yönetimi stratejisi uygulamalıdır.
Bilimsel araştırma ve yayın süreçlerinde ÜYZ kullanımının etik boyutlarına dair bilinçlenme, bu alanın sağlıklı bir şekilde ilerlemesini sağlayacak temel taşlardan biridir. Bu bağlamda, etik kurullarla yapılan başvurularda yapay zeka kullanımı hakkında tam ve doğru bilgiler verilmeli, araştırmaların her aşamasında yapay zekâ araçlarının kullanımı, ilgili aracın versiyonu ve kullanım detayları açıkça raporlanmalıdır. Bu süreç, akademik titizlik ve etik standartlara uygun bir şekilde yönetilmelidir.
ÜYZ sistemlerinden elde edilen içerikler, bilimsel topluluk tarafından eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirilmeli ve içeriklerin doğruluğu konusunda araştırmacıların sorumlulukları tam olarak yerine getirilmelidir. Bu, hem bilimsel doğruluk hem de hesap verebilirlik açısından elzemdir. Ayrıca, ÜYZ sistemlerinin sonuçları ve ortaya koyduğu argümanlar, yalnızca bir araç olarak değil, aynı zamanda etik ve bilimsel standartlara uygun olarak kullanıldığında değerli birer katkı sağlayacaktır.
Netice itibarıyla, Türkiye'deki araştırmacılar için yapay zeka teknolojilerini kullanırken etik, yasal ve bilimsel sorumlulukları göz önünde bulundurmak, bu alandaki çalışmaların kalitesini ve etkinliğini artırmanın yanı sıra, toplumun bu teknolojilerden sağlıklı bir şekilde yararlanmasını da garantileyecektir. Bu, hem teknolojik ilerlemelerin hızına ayak uydurmak hem de bilime duyulan güvenin sarsılmasını önlemek bakımından zorunludur.
Genel Değerlendirme
ÜYZ teknolojilerinin akademik dünyada kullanımı konusunda mevcut belirsizlikler, akademisyenler arasında farklı yaklaşımların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Kimi akademisyenler bu yeni teknolojiyi kullanmaz ve kullandırmazken, kimilerinin ise araştırma ve öğretim süreçlerinde ÜYZ'nin potansiyel faydalarını teşvik ettiği gözlemlenmektedir.
Öte yandan, günümüzde teknolojik gelişmelerin getirdiği bu dönüşüme direnmek giderek zorlaşmaktadır. Akademide ÜYZ'nin etkin kullanımının kıymetli olduğu ve önemli faydalar sağlayacağı düşünülmektedir.
Bu bağlamda, "Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Faaliyetlerinde Üretken Yapay Zekâ Kullanımına Dair Etik Rehber" gibi kaynakların değeri giderek artmaktadır. Rehber, ÜYZ teknolojilerinin etik ve sorumlu bir şekilde kullanılması için gerekli bilgileri sağlamakta, potansiyel riskler ve etik sorunlar hakkında farkındalık yaratmakta ve bu süreçlerde nasıl hareket edilmesi gerektiğine dair yönlendirmeler sunmaktadır. Üniversiteler ve akademisyenler için bu tür rehberler, bilimsel dürüstlük ve araştırma etiğine uygun hareket etmek adına kıymetli bir başucu kaynağı haline gelmiştir.
Önümüzdeki dönemlerde, ÜYZ'nin akademik ve eğitim süreçlerine entegrasyonunun artarak devam edeceği öngörülmektedir. Bu süreçte, etik ilkelerin korunması ve teknolojinin getirdiği risklere karşı bilinçli olunması büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle, bu tür rehberlerin hazırlanması ve yaygınlaştırılması, üniversitelerin bu yeni döneme uyum sağlamasında ve ÜYZ teknolojilerini etik bir çerçevede nasıl kullanacaklarına dair belirsizlikleri gidermede kritik rol oynamaktadır. Dolayısıyla, bu Rehber gibi çalışmaların artırılması ile sürekli olarak güncellenmesi ve geliştirilmesi, yapay zekanın bilimsel gelişmeleri sağlıklı ve etkin bir şekilde desteklemesi bakımından büyük önem arz etmektedir.
The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.