Giris

10 Temmuz 2022 tarihinde Uber Belgeleri ismiyle sizdirilan veritabani, Uber'in 2013 yilindan 2017'ye kadar yaklasik 40 ülkede gerçeklestirdigi faaliyetleri kapsayan 124.000'den fazla belgeden olusmaktadir. Söz konusu belgelerde yer alan iç yazismalar ve sair dokümanlarla, ilgili tarih araliginda Uber'in faaliyet gösterdigi ülkelerde kanunlar hilafina hareket ettigi, saldirgan lobicilik faaliyetlerinde bulundugu ve isçilerine yönelik siddet sömürüsü güttügü anlasilmistir. Belgeler, olanlardan "kismen sorumlu" oldugunu kabul eden eski üst düzey yönetici Mark MacGann tarafindan The Guardian'a bildirilmis ve basta Uluslararasi Arastirmaci Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) olmak üzere 42 medya kurulusu ile paylasilmistir. Gazetecilerin is birligi ile belgeler üzerinde gerçeklestirilen arastirma, yaklasik 30 ülkede üst düzey Uber yöneticileri, devlet bürokratlari ve dünya liderleri tarafindan paylasilan 18.69 GB boyutundaki iMessage ve WhatsApp mesajlarina, e-postalara, faturalara, bilgilendirme notlari ve sunumlar gibi belgelere dayanilarak gerçeklestirilmistir.

Yeni Bir Whistleblower Hikayesi: Kim Sizdirdi Bu Belgeleri?

Eski bir üst düzey Uber lobicisi olan Mark MacGann, arastirmaya dair ilk bilgilerin yayinlanmasindan 24 saat sonra The Guardian ile yapilan bir röportajda Uber Files sizintisinin kaynagi olarak kendini gösterdi. MacGann, 2014-2016 yillari arasinda Uber'in Avrupa, Orta Dogu ve Afrika için bas lobicisi olarak görev yapmisti ve 40'tan fazla ülkede hükümet iliskilerini ve kamu politikasini denetlemekteydi. Sirketin ülkelerin yerel ulasim kanunlarini ihlal ederek büyüdügü kaotik dönemlerde küresel genislemeden sorumlu olarak görev yapmaktaydi.

MacGann, konu hakkinda açiklamalarda bulunurken "Sirketin insanlarin hayatlariyla oynamasinin hiçbir mazereti olamaz" demis ve "Böylesi bir siddetin önemsizlestirilmesine taraf oldugum için tiksinmis ve utanmis hissediyorum" sözlerini eklemistir. Kanunlari ve kurallari Uber'in lehine olacak sekilde degistirmenin ülkelerin istihdamina ve sürücülere ekonomik olarak fayda saglayacagina dair hükümetleri ikna ettikleri dönem hakkinda ise, The Guardian'a "Aslinda insanlara bir yalan sattik" ifadelerini kullanmistir.

Yetki alanindaki çogu ülkede Uber'in izinsiz ve yetkisiz oldugunu ve yasal olmadigini söyleyen MacGann, sirketin motivasyonunun "izin istemeyin, sadece pazara girin, acele edin, sürücüleri listeleyin, disari çikin, pazarlama yapin ve insanlar uyanip Uber'in ne kadar harika bir sey oldugunu çabucak görecekler" oldugunu söylemistir.

The Guardian ile yaptigi röportajda MacGann, çesitli ülkelerde taksiciler tarafindan tacizle karsi karsiya kaldigini, giderek artan bu siddete karsi sirketin önlemlerinin yetersiz kalmasindan dolayi hayal kirikligina ugradigini ifade etmistir. Bir süre sonra kamuoyunda tacizlerin hedefi haline geldigini aktaran MacGann, "Havaalanlarinda, tren istasyonlarinda bana bagirilmaya baslandi" , "Yasadigim yeri kaydediyorlardi, kapiya vuruyorlardi, arkadaslarimla, arkadaslarimin çocuklari ile çevrimiçi fotograflarimi yayinliyorlardi. Ve Twitter'da ölüm tehditleri almaya basladim" demistir. Uber, MacGann'a bir koruma ekibi atasa da kendisi Uber'den ayrildiktan sonra dahi ayni tacizlere maruz kalmaya devam etmistir. MacGann, Uber'in toksik çalisma kültürünün yani sira kendi güvenligi ve ailesinin güvenligi konusunda da giderek daha fazla endise duymaya baslamis ve Agustos 2016'da Uber'den ayrilmistir.

Uber Belgeleri Neyi Açiga Çikariyor?

18,69 GB boyutunda 124.000 e-posta, kisa mesaj ve sirket içi belge incelendiginde, zamanin Silikon Vadisi girisimlerinden biri olan Uber'in,

  • Üst düzey siyasi figürlerle, kendileri hakkinda yapilan incelemeleri birakmalari ve isçi haklarina iliskin politikalari degistirmeleri de dahil olmak üzere "iyilik" istemek amaciyla kamuya açiklanmayan kapali toplantilar yaptigini;
  • Sirketin Rus oligarklarini Kremlin'e giden kanallar olarak kullandigini;
  • Taksi soförlerine ve sirketin genislemesine karsi çikan yasa koyuculara karsi uluslararasi güç mücadelelerine girerken, çalisanlarinin eylemlere gitmesini ve taksicilerle çatismasini tesvik ettigini;
  • Çalisanlarina yönelik gösterilen siddetin "halkla iliskiler yararlari tasidigi" seklinde bir yaklasim benimsedigi

hususlari ortaya çikmistir.

The Guardian'a sizdirilan gizli belgelere göre, Uber dünyanin dört bir yanindaki sehirlerde piyasaya girmek için savasirken, bir yandan da kârlarini Bermuda ve diger offshore yargi-yetki bölgelerine yönlendirerek milyonlarca dolar vergi tasarrufu saglamaktaydi. Söz konusu belgeler, sirketin, hükümetler tarafindan kendi sürücülerinden vergi toplamasina yardimci oldugunu ve bu sayede ihmal ettigi vergi yükümlülüklerinden dikkatleri uzaklastirmayi amaçladigini da göstermektedir.

Sizintida Kimlerin Adi Geçiyor?

Uber Belgeleri, Uber'in genel itibariyla hükümetlerin onayi olmadan yeni pazarlara girdigi 2013 ile 2017 yillari arasinda yaklasik 30 ülkedeki üst düzey Uber yöneticileri, devlet bürokratlari ve dünya liderleri arasindaki iletisimi içermektedir.

Kurucu ve eski CEO Travis Kalanick ve dönemin bas lobicisi Mark MacGann gibi üst düzey Uber yöneticilerinin yani sira, dönemin Fransa Ekonomi Bakani (ve simdi Fransa Cumhurbaskani) Emmanuel Macron, eski Avrupa Komiseri Neelie Kroes, daha sonra Israil Basbakani olarak görev yapacak Binyamin Netanyahu ve ardindan dönemin ABD Baskan Yardimcisi ve günümüz ABD Baskani Joe Biden ve diger dünya liderlerinin görüsmeleri belgelerde açikça görülmektedir. Ayrica, Herman Gref ve Oleg Deripaska ismindeki milyarderler de dahil olmak üzere Rusya Devlet Baskani Vladimir Putin'e bagli oligarklar da belgelerde adi geçen isimler arasinda yer almakta.

Bilindigi üzere lobicilik faaliyetleri gerek Amerikan gerekse çogu global sirket için siradan bir uygulama olarak yerlesmistir, ancak tam da bu faaliyetin siradanlastigi noktada, demokrasinin sinirlarini ne denli zorladigi konusuna azami dikkat gösterilmelidir. Zira, sirketlerin demokratik toplum düzenine –neredeyse devletler kadar- yakindan etki ettigi bu çagda seffaflik, kurumsal yönetisim ve hesap verebilirlik gibi degerler hiç olmadigi kadar önem kazanmaktadir. Çogu saldirgan lobicilik faaliyetinde, Uber'inkinde de oldugu gibi, sirketlerin yöneticilerinin demokratik olarak seçilmis güçlü liderlere sasirtici derecede kolay erisiminden ve onlarla gelistirdikleri çarpici derecede yakin iliskilerden dogan ayricalikli uygulamalar, demokratik toplum düzenine, ekonomiye ve serbest rekabete zarar vermektedir. Devlet politikalarinin, özel baglantilarin parasal çikarlari ve lobicilik faaliyetlerine göre degil kamu yararina göre yapilmasi, sirketlerin de kamu görevlileri ile olan iliskilerini bu baglamda düzenlemesi gerekmektedir.

Bahsi geçen isimlerin mesajlasmalarindan birkaç alinti yapmak, yürütülen saldirgan lobicilik faaliyetinin boyutunu biraz daha açiga çikaracaktir1:

Uber'in kurucusu, Travis Kalanick'ten SMS:

"Siddet, basariyi temin eder." (Paris'teki taksi grevleri ve protestolari sürerken Uber sürücülerini karsi protesto düzenlemeye tesvik ederek misilleme yapmalari yönünde talimat verirken)

Siyasetçi, Emmanuel Macron'dan SMS:

"Reformu hazirlamak ve yasayi düzeltmek için önümüzdeki hafta herkesi bir araya getirecegim."

Lobici, Mark MacGann'dan e-posta:

"Basitlestirmek gerekirse, Uber piyasaya girer ve ardindan düzenleyici ve kanuni alanda bir &#@%! (kesmekes) dogar."

Putin Müttefiki, Herman Gref'ten e-posta:

"Burada, Rusya'da hizmetinizdeyim."

Uber Küresel Iletisim Baskani, Nairi Hourdajian'dan mesaj:

"Bazen sorunlarimiz oluyor çünkü, sey, yasadisiyiz iste."

"Kill switch", "Greyball" ve Daha Fazla Ihlal!

Kayitlara göre Uber tarafindan, ofislerine polis veya denetleyici kurumlar baskina geldiginde, veri sistemlerine erisimi kesmek için "kontak kapatma (kill switch)" olarak adlandirilan bir yöntem kullanildi. Kurucu eski CEO Kalanick ve Avrupa hukuk direktörü Zac de Kievit, IT personeline bilgisayar erisimini kesmelerini isteyen e-postalar göndermistir. Basitçe delil karartmaya yönelik gerçeklestirilen bu yöntem Fransa, Hollanda, Belçika, Hindistan, Macaristan ve Romanya'da kullanilmistir. Kievit bu fiilinden dolayi Hollanda'da gözaltina alinmis ve "resmi bir emre uymadigi" gerekçesiyle 750 Euro para cezasina çarptirilmistir. Kalanick, verileri kalici olarak silmedigini , fikri mülkiyete ve müsterileri gizliligine yönelik çikarlari korumak için bu yöntemin kullanildigini söyleyerek "kontak kapatma" kullaniminin uygunsuz oldugu iddialarini reddetmistir.

Sirket, mevcut CEO Dara Khosrowshahi'nin atanmasindan önceki dönemde "çok sayida kamu incelemesine, bir dizi büyük davaya, birden fazla hükümet sorusturmasina ve birkaç üst düzey yönetici ile iliskilerin feshine" yol açan "yanlis adimlar" atildigini kabul etmistir. Yeni Uber Belgeleri sizintisinin ek sorusturmalara yol açip açmayacagi ise henüz net degil.

"Kontak kapatma", Uber'in polisi ve yetkilileri atlatmak için kullandigi tek teknolojik silah degildi. Sirket, polise veya denetim yapabilecek hükümet yetkililerine karsi, temasa geçildiginde asla ulasamayacaklari sahte arabalari gösteren sahte bir uygulama sürümü kullanmistir. Greyball adindaki bu teknoloji, Kalanick ve Pierre-Dimitri Gore-Coty gibi üst yönetimin bilgisi dahilinde Belçika, Hollanda, Almanya, Ispanya ve Danimarka gibi ülkelerde kullanilmis; sirket tarafindan 2017'de kullaniminin birakildigi açiklamistir.

Lobicilik Hukuka Aykiri Mi?

Anthony J. Nownes'un tanimiyla "Hükümetin ne yaptigini etkilemeye yönelik tasarlanmis bir çaba" olan lobicilik faaliyetleri, esasinda dünya siyaset tarihinin basindan beri hayatimizin içinde yer almaktadir. Bu faaliyetlerin amaci düsünüldügünde lobicilik, çesitli topluluklarin, baski gruplarinin hükümet eylemlerini etkilemek için kendilerini ifade etme biçimidir. Dolayisiyla bu faaliyetler hem ifade özgürlügü hem de örgütlenme özgürlügü bakimindan hukuken korunmaktadir. Konuya iliskin can alici tartismalar ise lobiciligin hukuka aykiri olup olmadigindan ziyade, bu faaliyetlerin "nasil" icra edildigi etrafinda sekillenmektedir.

2002'den beri her yil yapilan bir Gallup anketine göre, ankete katilanlarin sadece %8'inin lobicilerin ortalama insanlardan daha dürüst oldugunu düsündügü ortaya çikti. Amerikalilarin yaklasik %60'i lobicilerin düsük veya çok düsük etik standartlara sahip oldugunu düsünmekte2.

Lobiciligin etik temeli, az önce yukarida da bahsedildigi gibi kamusal tartismaya katki saglamak oldugundan, ortak iyiye yönelmeyen ve sürecin adilligini ve seffafligini baltalayan lobici ve kamu görevlisi faaliyetleri ciddi etik ikilemler dogurmaktadir. Dogru yasalarla gelisen uygulamalar için lobicilerin dürüst davranmasi ve güvenilir kisiler olmasi gerekir. Bu, hem kanunlara, hem topluma hem de bireylere duyulmasi gereken asgari sayginin bir geregidir. Toplumun ögelerinin kendilerini etkileyen kararlara dahil olup kamusal tartismaya saglikli bir biçimde katilabilmesi ancak bu yol ile mümkündür.

Artik çogu meslegin ve sektörün regüle edilmis olmasina ragmen, kimi lobiciler hala kanun bosluklarindan faydalanma veya kanunu dolanmanin yollarini aramayi seçmektedir. Üstelik bunu yaparken yakalanmadiklarinda, daha da cesur olmakta ve bir noktada eylemlerinin yaygin ve kabul edilebilir olduguna kendilerini de ikna etmektedirler.

Peki, "Etik lobicilik" nasil mümkündür? Iktisadi Is Birligi ve Gelisme Teskilati (OECD) tarafindan yayimlanan "Lobicilikte Seffaflik ve Dürüstlük Için 10 Ilke" belgesi, etik lobiciligin kodlarini çizmek için yol gösterici niteliktedir. Bu ilkelere göre, lobiciler öncelikle profesyonellik ve seffaflik standartlarina uymalidirlar. Bunun yaninda, seffaflik ve dürüstlük kültürünü tesvik etme sorumlulugunu da paylasmaktadirlar. Hükümetler ve yasa koyucular, lobi yapilan kamu görevlileri için açik davranis standartlari olusturmalidir. Toplumun, karar verme mekanizmasina olan güveni sarsmamak ve sürdürmek için, in-house ve danismanlik yapan lobiciler iyi yönetisim ilkelerini tesvik etmelidir. Özellikle, kamu görevlileriyle olan temaslarini dürüstlük ve dogrulukla yürütmeli, güvenilir ve dogru bilgi saglamali ve hem kamu görevlileri hem de temsil ettikleri müsterilerle ilgili olarak, çikar çatismasindan kaçinmalidirlar3.

Ayrica, Amerikan Lobiciler Birligi Etik Kurallari da kilavuz niteligindedir. Bu kurallara göre temel olarak bir lobici:

  • Faaliyetlerini dürüstlük ve dogrulukla yürütmeli,
  • Kendisi için geçerli olan tüm yasalara, düzenlemelere ve kurallara tam olarak uymali,
  • Lobi faaliyetlerini adil ve profesyonel bir sekilde yürütmeli,
  • Çikar çatismasi yaratabilecek tüm temsillerden kaçinmali,
  • Temsil ettigi (gerçek/ tüzel) kisinin veya isverenin çikarlarini güçlü ve özenli bir sekilde gelistirmeli, bilgilerinin gizliligini korumali, onlara karsi görev ve sorumluluklarini yerine getirmeli,
  • Hizmet hüküm ve kosullariyla ilgili olarak temsil ettigi kisi ile yazili bir anlasma yapmali,
  • Bilginin seffafligina deger vermeli ve bu konuda talepkâr olmali,
  • Demokratik yönetim sürecimizde lobiciligin dogasi, mesruiyeti ve gerekliligi konusunda kamuoyunun daha iyi anlasilmasini ve takdir edilmesini saglamali,
  • Temsil ettikleri kisilerin çikarlarini temsil ettigi ve savundugu devlet kurumlarina gereken saygiyi göstermeli,
  • Potansiyel bir çatisma ortaya çikarsa, bunu seffaf bir sekilde açiklamalidir4.

Türk mevzuatinda da çikar çatismalari ekseninde gelismesi muhtemel lobicilik faaliyetlerini önlemek üzere gelistirilmis hükümler yer almaktadir. Örnegin Kamu Görevlerinden Ayrilanlarin Yapamayacaklari Isler Hakkinda Kanun'un 2. Maddesinde belirli kamu kurum ve kuruluslarinda çalismis olanlarin görevlerinden hangi sebeple olursa olsun ayrildiklari hallerde; ayrildiklari tarihten önceki iki yil içinde hizmetinde bulunduklari daire, idare, kurum ve kuruluslara üç yil süreyle, o daire, idare, kurum ve kurulustaki görev ve ve faaliyet alanlariyla ilgili konularda dogrudan dogruya veya dolayli olarak görev ve is alamayacaklari, taahhüde giremeyecekleri, komisyonculuk ve temsilcilik yapamayacaklari öngörülmüstür. Elbette bu konuda da, diger yasaklayici özel kanunlarin hükümleri saklidir. Ayni maddenin 2. Fikrasinda yer alan hükme göre ise vergi incelemesine yetkili olanlarin, görevlerinden ayrildiktan sonra üç yil süreyle, görevden ayrilis tarihi itibariyla son üç yil içinde nezdinde inceleme yaptiklari mükellefler veya bu mükelleflerin veya ortaklarinin idaresi, denetimi veya sermayesi bakimindan dogrudan veya dolayli olarak bagli bulundugu ya da nüfuzu altinda bulundurdugu kurumlarda herhangi bir görev veya is almalari yasaklanmistir. Bu Kanuna aykiri harekette bulunanlar ise alti aydan iki yila kadar hapis cezasi ile cezalandirilmaktadir.

Uber'in Sizintilara Yaniti

Uber'in sözcüsü Jill Hazelbaker, yöneltilen sorulara cevap olarak bes yil önce "Amerika kurumsal tarihinin en yüz kizartici hesaplasmalarindan biri" ile sonuçlanan "hatalar" ve "yanlis adimlar" gerçeklestirildigini kabul etti.

Uber, Travis Kalanick ve diger üst düzey yöneticilerin görevden alinmasina yol açan büyük davalar ve hükümet sorusturmalariyla karsi karsiya kaldiktan sonra 2017'de çalisma seklini tamamen degistirdigini açikladi.

Sonuç

Uber Belgeleri, Uber yöneticilerinin demokratik olarak seçilmis siyasi liderlere seffaf olmayan, ayricalikli ve kolay bir sekilde erisebildigini ve onlari etkileyebildigini göstermektedir. Bir sirketin yerel is kanunlarini, ulasima iliskin kanunlari açikça ve düzenleyici otoriteler ile is birligi halinde çignemesi, buna yönelik özellikli teknolojik araçlar kullanmasi çok sayida hak ihlaline neden olmus, ülkelerde kamu kurumlarina olan güveni ve hukuk güvenligini sarsmistir.

Zira çok uluslu sirketler için tasarlanan etik ve hukuka uygun kurumsal yönetim ilkelerinden uzaklasmak, sadece söz konusu sirket için parasal ve itibari riskleri degil; dogrudan demokratik sistemi ve toplumu tehlikeye atan riskleri de beraberinde getirmektedir.

KAYNAKÇA

Footnotes

1 Key People In The Uber Files Investigation https://www.icij.org/investigations/uber-files/key-people-in-uber-files/?travis-kalanick

2 https://www.ncsl.org/bookstore/state-legislatures-magazine/yes-no-maybe-so-what-s-un-ethical-about-lobbying.aspx

3 https://www.oecd.org/corruption/ethics/Lobbying-Brochure.pdf

4 https://www.ncsl.org/research/ethics/tools-of-the-trade-guidelines-to-ethical-lobbying.aspx

The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.