Günümüzde sirketlerin sürdürülebilir bir ekonomi ve toplum insa etmedeki rolünün hiç olmadigi kadar büyüdügü göz önünde tutuldugunda, tabi olduklari sorumluluk rejimlerinin degismesi de kaçinilmaz hale gelmistir. Avrupa Birligi Komisyonu ("Komisyon") da bu dogrultuda, 23 Subat 2022 tarihinde sirketlerin küresel deger zincirlerinde insan haklarina ve çevreye saygi duymasi için standartlar belirleyen Kurumsal Sürdürülebilirlik Durum Tespiti Direktif ("Direktif") önerisini kabul etmistir. Söz konusu Direktif'in uygulanmasiyla, Direktif'in kapsaminda yer alan bir sirketlerin insan haklari alaninda çocuk isçiligi ve isçilerin sömürülmesi gibi; çevre alaninda ise kirlilik ve biyolojik çesitlilik kaybi gibi olumsuz etkilere yol açan faaliyetlerini belirlemesi ve önlemesi, sona erdirmesi veya hafifletmesi istenecektir. Direktif önerisi, ilerleyen asamalarda onay için Avrupa Birligi ("AB") Parlamentosu ve Konsey'ine sunulacak, kabul edildikten sonra ise, Üye Devletlerin Direktif'i ulusal hukuka aktarmasi ve ilgili metinleri Komisyon'a iletmesi için iki yili olacaktir.

Kimi AB Üye Devletleri hâlihazirda kendi durum tespitine iliskin yasalarini yürürlüge koymus1, kimi sirketler ise kendi inisiyatifleri ile kendilerine özgü standartlar gelistirerek önlemler almaya baslamisti. Ancak bu uygulamalar tek baslarina yetersiz görülmüs, Avrupa çevresinde mevcut ekonomik, sosyal ve çevresel gelismeler neticesinde gönüllü girisimlerle elde edilmesi oldukça zor olan, büyük ölçekli ve yeknesak bir iyilestirmeye ihtiyaç duyulmustur. Bu ihtiyaca yönelik olarak, AB tarafindan getirilen yeni kurallar sirketler için hem hukuki belirlilik saglayacak hem de hepsinin kanun önünde esit muamele görmelerini temin edecektir. Ayni zamanda tüketiciler ve yatirimcilar için de daha seffaf bir ekosistem saglayacak, Avrupa çevresinde yesil dönüsümün hizlanmasina ve insan haklarinin korunmasina katki saglayacaktir.

Arka Plan

Komisyon, açiklamalarinda Avrupa sirketlerinin sürdürülebilirlik performansinda küresel liderler oldugunu, sürdürülebilirligin AB degerlerine bagli oldugunu ve sirketlerin insan haklarina saygi gösterme ve gezegen üzerindeki olumsuz etkilerini azaltma konusunda kararli olunmasi gerektigini vurgulamis, sirketlerin bu konuda attigi adimlari yavas ve yetersiz görmüs, dolayisiyla yasama sürecini hizlandirmaya karar vermistir.

TÜSIAD tarafindan Komisyon'un yasal düzenleme süreci ile ilgili önceden yapilan açiklamalara göre, "bu sürece etki etmek amaciyla Mart 2021 tarihinde Avrupa Parlamentosu da kendi inisiyatifiyle, baglayiciligi olmayan bir raporu oylama ile kabul ederek yayimlamisti. Avrupa Parlamentosu'nun tedarik zincirlerindeki hak temelli durum tespitinin kapsaminin genis ve zorunlu tutulmasini savunmasi ve buna karsin is dünyasinin önemli çekince ve itirazlari neticesinde 2021 ilkbaharinda tartismalar hiz kazanmisti. Süreci yakindan ve aktif takip eden Avrupa Is Dünyasi Konfederasyonu BusinessEurope tutum belgesinde ve üst düzey temaslarinda devlet sorumluluklarinin sirketlere devredilmemesi tezini savunmus ve orantili kurallara dair ihtiyaca dikkat çekmis, aksi takdirde ekonomik toparlanma döneminde Avrupali sirketlerin piyasalardan çekilmeye zorlanacagina isaret etmisti2."

Benzer sekilde, 3 Aralik 2020'de AB Konseyi, Komisyon'u küresel deger zincirlerini kapsar sekilde, sektörler arasi kurumsal durum tespiti de dahil olmak üzere sürdürülebilir kurumsal yönetisime iliskin bir AB yasal çerçevesi için teklif sunmaya çagirmisti. Komisyon'un teklifi, 26 Ekim 2020'de Komisyon tarafindan baslatilan sürdürülebilir kurumsal yönetim girisimi hakkindaki halka açik istisareler sirasinda toplanan geribildirimleri dikkate alarak bu çagrilara yanit verecek sekilde kamuoyuna açilmis ve süreç paydaslarla esgüdümlü olarak ilerletilmistir.

Direktifin Kapsami

Direktif ile getirilen yeni durum tespiti kurallarinin uygulanacagi sirketlerin kapsami esas olarak AB sirketleri ve AB sirketi olmayan diger sirketler olmak üzere ikili bir ayrim altinda ele alinmistir. Bunun yaninda, AB sirketleri de ölçeklerine göre Grup 1 ve Grup 2 olarak ikiye ayrilmistir. Buna göre Direktif, asagidaki sirketler ve sektörler için geçerli olacaktir:

AB sirketleri:

  • Grup-1: Önemli büyüklükte ve ekonomik güce sahip tüm AB limited sirketleri (500'den fazla çalisani ve dünya çapinda 150 milyon Euro'dan fazla net cirosu olan sirketlerdir).
  • Grup-2: Her iki Grup-1 esigini de karsilamayan, ancak 250'den fazla çalisani ve dünya çapinda 40 milyon Euro net cirosu olan, tanimlanmis yüksek etkili sektörlerde faaliyet gösteren diger limited sirketlerdir. Bu sirketler için kurallar Grup-1'den 2 yil sonra uygulanmaya baslayacaktir. Yüksek etkili sektörlerin tanimi, olumsuz etki riski yüksek olan ve OECD kilavuzunun mevcut oldugu sektörlerle sinirlandirilmistir. Örnegin tekstil, deri ve ilgili ürünlerin imalati, giyim ve ayakkabi toptan ticareti; tarim, ormancilik, balikçilik (su ürünleri yetistiriciligi dahil), gida ürünlerinin imalati ile tarimsal hammaddelerin, canli hayvanlarin, odun, yiyecek ve içeceklerin toptan ticareti; maden kaynaklarinin nereden çikarildigina bakilmaksizin (ham petrol, dogal gaz, kömür, linyit, metaller ve metal cevherleri ile diger tüm metalik olmayan mineraller ve tas ocagi ürünleri dahil) çikarilmasi, temel metal ürünlerinin imalati, diger metalik olmayan mineral ürünler ve fabrikasyon metal ürünler (makine ve teçhizat hariç) ile maden kaynaklari, temel ve ara mineral ürünlerin (metaller ve metal cevherleri, insaat malzemeleri, yakitlar, kimyasallar ve diger ara ürünler dahil) toptan ticareti bu sektörler arasinda sayilmistir.

AB disi sirketler:

  • AB'de olusturulan Grup 1 ve 2 ile uyumlu ciro esigi ile AB'de faaliyet gösteren AB disi sirketlerdir ve bu sirketler de Direktif'in kapsamindadir. Ancak, buradaki ciro esigi dünya çapinda degil, AB çapinda aranmaktadir.

Küçük ve orta ölçekli isletmeler ("KOBI'ler") ise dogrudan bu teklif kapsaminda degildir. Ancak teklif, KOBI'ler için dolayli olarak etki dogurabilecek destekleyici tedbirler sunmaktadir.

Direktife iliskin kabul edilen bu teklif, sirketin kendi operasyonlari, bagli kuruluslari ve deger zincirleri (dogrudan ve dolayli olarak kurulan is iliskileri) için de geçerli olacaktir.

Direktifin Amaci, Uygulamasi ve Türk Sirketlerine Yansimasi

Teklifin amaci hem özel sektör hem de kamu sektörü de dahil olmak üzere AB'nin ve çevresinin, uluslararasi alanda insan haklarini koruma ve sürdürülebilir kalkinmayi tesvik etme konusundaki uluslararasi taahhütlerine ve uluslararasi ticaret kurallarina tam saygi göstererek hareket etmesini saglamaktir. Direktif'e göre sirketlerin kurumsal durum tespiti yükümlülüklerini yerine getirebilmesi için durum tespiti yükümlülüklerini politikalarina entegre etmesi, mevcut ve potansiyel insan haklari ve çevresel etkileri tespit etmesi, olasi etkileri önlemesi veya azaltmasi, fiili etkileri sona erdirmesi yahut en aza indirmesi, bir sikayet prosedürü olusturmasi ve sürdürmesi, durum tespiti yükümlülügüne iliskin politikalarinin ve önlemlerinin etkinligini izlemesi ve durum tespitleri hakkinda kamuoyuna karsi seffaf olmasi gerekmektedir.

Somutlastirmak gerekirse, sayilan yükümlülükler esasinda uluslararasi sözlesmelerde yer alan baglayici insan haklarinin daha etkin korunmasi amacini tasimaktadir. Örnegin, çalisanlar güvenli ve saglikli çalisma kosullarina erisebilmelidir. Benzer sekilde, bu Direktif teklifi, temel çevre sözlesmelerinin aksine olumsuz çevresel etkilerin önlenmesine somut olarak yardimci olacaktir. Nitekim kapsam dahilindeki sirketlerin, çesitli olumsuz etkilerin ciddiyeti ve gerçeklesme olasiligi, belirli durumlarda sirket için mevcut olan önlemler ve öncelikleri belirleme ihtiyaci isiginda uygun önlemleri (gerekli özen ve çabayi yerine getirme yükümlülügü) almasi gerekecektir.

Buna ek olarak, Grup-1 sirketlerinin, is stratejilerinin, Paris Anlasmasi uyarinca küresel isinmayi 1,5 °C ile sinirlandirmakla uyumlu olmasini saglayacak bir plana sahip olmalari gerekmektedir3.

Kurallarin uygulanmasinda, Üye Devletler tarafindan atanan ulusal idari makamlar, söz konusu yeni kurallarin denetlenmesinden sorumlu olacak ve uyulmamasi durumunda para cezasi uygulayabilecektir. Ayrica magdurlar, uygun durum tespiti önlemlerinin etkili bir sekilde uygulanmamasi nedeniyle dogan zararlar için yasal yollara basvurma firsatina sahip olacaklardir. Idari denetim kapsaminda Üye Devletler, para cezalari ve uyum yükümlülükleri de dahil olmak üzere etkili, orantili ve caydirici yaptirimlari denetlemek ve uygulamak için bir makam belirleyecektir. Komisyon ise ayni amaca yönelik olarak Avrupa düzeyinde, koordineli bir yaklasim saglamak için ulusal organlarin temsilcilerini bir araya getirecek bir Avrupa Denetim Otoriteleri Agi kuracaktir. Magdurlarin hukuki basvurularina yönelik olarak ise Üye Devletler, magdurlarin yükümlülüklere uyulmamasindan kaynaklanan zararlari için tazminat almalarini saglayacaktir.

Direktif ile ilgili en can alici nokta belki de durum tespitinin sirketlerin tüm isleyisinin bir parçasi haline gelmesini saglamak için sirket yöneticilerinin dahil olmasi gerektiginin düzenlenmesidir. Gerçekten de yöneticilerin bu konuda aldigi veya almayi ihmal ettigi kararlarin sorumluluk dogurmadigi bir kurumsal yönetimde gerçeklestirilecek durum tespiti yükümlülügü politikalarinin etkili olmasi çok zordur. Bu nedenle Direktif, yöneticilerin durum tespiti için gerekli olan sistemleri kurma ve uygulama, denetleme ve bunu kurumsal stratejiye entegre etme görevlerini açikça ortaya koymustur. Ayrica yöneticiler, sirketin çikarlarina en uygun sekilde hareket etme görevlerini yerine getirirken, kararlarinin insan haklari, iklim degisikligi ve çevresel açidan sonuçlarini dikkate almalidirlar. Sirket yöneticilerinin degisken ücretlerden yararlandigi durumlarda, söz konusu yöneticiler kurumsal plana atifta bulunularak iklim degisikligiyle mücadeleye katkida bulunmalari için tesvik edileceklerdir.

Direktif teklifi, KOBI'leri de kapsayacak sekilde dolayli olarak etkilenebilecek tüm sirketleri destekleyecek ek önlemleri de içermektedir. Bu önlemlere örnek olarak, bireysel veya ortaklasa tahsis edilmis web sitelerinin, platformlarin veya portallarin gelistirilmesi ve KOBI'ler için potansiyel finansal destek saglanmasi gösterilebilir. Komisyon, sirketlere destek saglamak için, örnek sözlesme maddeleri saglamak da dahil olmak üzere rehberlik etmeyi kabul edebilir. Komisyon ayrica Üye Devletler tarafindan saglanan destegi, üçüncü ülkelerdeki sirketlere yardim etmek gibi önemli bir dizi yeni önlemlerle tamamlayabilecektir. Bu husus, Türk sirketlerinin konuya dahlinin dogrudan Komisyon ile iletisim kurmasini saglamak adina önem arz etmektedir. Ayni zamanda bu Direktif'in kapsaminda yer alan sirketlerin deger zincirlerinde bulunan Türk sirketlerinin de yukaridaki yükümlülüklere riayet etmesi gerekecektir.

Komisyon, "Adil ve Sürdürülebilir Ekonomi Paketi"nin bir parçasi olarak ayni zamanda Dünya Çapinda Insana Yakisir Is hakkinda bir bildiri de sunmaktadir. Bu bildiri AB'nin dünya çapinda insana yakisir is uygulamalari için kullandigi iç ve dis politikalari ortaya koymakta ve bu hedefi pandemiden sonra kapsayici, sürdürülebilir ve dirençli bir toparlanma sürecinin kalbine yerlestirmektedir.

Sonuç

Ekonomik kaynaklarin ve süreçlerin sürdürülebilirligi tehlikeye girdikçe öncelikle ilgili sivil toplum kuruluslari, ardindan sosyal sorumlulugu gelismis sirket politikalari ve en nihayetinde ulusal ve uluslarüstü otoriteler tarafindan önlemler alinmasi kaçinilmaz olmustur.

Avrupa Birligi, bir ticari birlik olmasinin da geregi olarak, üye devletlerinin ulusal düzenlemeleri arasinda yeknesaklik saglamak refleksiyle sürdürülebilir, çevreci ve insan haklarina samimi bir sekilde saygi duyan sirketlerin varligini temin etmek için yukarida gruplandirilan sirketlere yönelik somut birtakim yükümlülükler getirmek üzere önemli adimlar atmistir. Henüz yasalasma asamasi tamamlanmayan ve teklif olarak kabul edilen bu Direktif, ilerleyen günlerde AB'nin diger organlarinca görüsülecek ve kabul edildiginde yürürlüge girecektir. Bu sayede sivil vatandaslar için isçi haklari da dahil olmak üzere insan haklarinin daha iyi korunmasi, mevcut ve gelecek nesiller için daha saglikli bir çevrenin olusturulmasi, sürdürülebilir sekilde gerçeklestirilen ürün ve hizmetlerin artmasi, isletmelere güvenin artmasi, daha fazla seffaflik saglanmasi ve aydinlatilmis seçimler yapilmasi, magdurlarin adalete erisiminin iyilesmesine katki saglanacaktir. Sirketler için ise Direktif'in, AB'de uyumlastirilmis hukuki çerçeve, hukuki belirlilik ve esit kosullar yaratmasi, daha fazla müsteri güveni ve çalisanlarin bagliligini saglamasi, olumsuz etkiler konusunda daha fazla farkindalik gelistirilmesine katki saglamasi ve itibar riskleri dahil olmak üzere risklerin daha iyi bir sekilde yönetilmesini saglamasi gibi basliklar, sundugu önemli avantajlar arasinda sayilabilir.

Son olarak, tüm bu gelismelerin Türkiye'nin de dahil oldugu gelismekte olan ülkelere sürdürülebilir finansmana daha iyi erisim, insan haklarinin ve çevrenin daha iyi korunmasi, isçi haklarinin iyilestirilmesi, sirketlerin tedarikçilerinin operasyonlari hakkindaki konularda güvenilir bilgi aktarimini saglamasi ve diger kurumsal sürdürülebilirlik konulari hakkinda daha fazla farkindalik saglayacagi noktasinda rehberlik edecegi ve bu alanlarin da zamanla mevzuat düzenlemelerine konu edilebilecegi söylenebilecektir.

Footnotes

1 Örnegin Almanya'nin kabul ettigi Tedarik Zincirlerinde Sirketlerin Insan Haklari Ihlallerini Önlemeye Yönelik Özen Yükümlülügü Hakkinda Kanun hakkinda bilgi almak için bkz. https://www.cetinkaya.com/insights/germany-enacted-supply-chain-law-focusing-prevention-human-rights-abuses.

2 TÜSIAD Bilgi Notu, Sürdürülebilir Kurumsal Yönetisim ve Tedarik Zincirlerinde Isletmelerin Insan Haklari ve Çevre Alanlarinda Zorunlu Durum Tespiti ve Uyumuna Yönelik AB Komisyonu Yasal Düzenleme Süreci, 18 Ocak 2022, Brüksel.

3 Paris Anlasmasi Hakkinda detayli bilgi için bkz. https://www.cetinkaya.com/insights/the-paris-agreement-and-turkey.

The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.