I- Isimsiz Sözlesme Kavrami

Türk Borçlar Kanunu'nun 26. Maddesinde sözlesme akdedilmesi ile ilgili olarak irade serbestisi düzenlenmistir. Buna göre taraflar, bir sözlesmenin içerigini kanunda öngörülen sinirlar içinde özgürce belirleyebilirler. Irade serbestisi uygulamada akit serbestisi ve tip serbestisi (sözlesmenin içerigini belirleme ve düzenleme serbestisi) seklinde kendini göstermektedir.

Taraflar kanunda düzenlenmis olan bir sözlesmeyi yapma (akit serbestisi) veya sözlesmenin içerigini belirleyip düzenleme (tip serbestisi) hakkina sahip oldugu gibi Kanunun emredici hükümlerine, ahlaka, kamu düzenine, kisilik haklarina aykiri veya konusu imkânsiz aykiri olmamak kaydiyla kanunda önceden düzenlenmemis sözlesmeleri de yapabilirler. Bu sözlesmelere isimsiz sözlesme denilmektedir.

Yavuz'a göre "Taraflarin akdettikleri bir sözlesmenin, hiçbir unsuru bakimindan veyahut belirli unsurlari itibari ile herhangi bir kanun hükmüyle düzenlenmemis olmasi; ya da kanunun ilgili hükümleri ile sözlesme tipleri için öngördügü unsurlari kanunun öngörmedigi bir tarzda içinde barindiracak sekilde yeni bir tip olusturmasi halinde bu gibi sözlesmelere isimsiz (contracts innommes) denilmektedir."1

Tanimdan da anlasilacagi üzere isimsiz sözlesmeler kanunda düzenlenen birden fazla sözlesmenin bir araya getirilmesi (karma sözlesme) ile olusturulabilecegi gibi kanunda önceden düzenlenmeyen bagimsiz bir sözlesme (sui generis) olarak da yapilabilir.

Yazimizin konusu olan Tek Saticilik sözlesmeleri Kanunda düzenlenmediginden isimsiz sözlesme niteligindendir. Ancak sözlesmenin karma ya da kendine özgü olduguna iliskin doktrinde tartismalar bulunmaktadir. Bu hususa iliskin ayrintili açiklamalara yazinin devaminda yer verilecektir.

II- Tek Saticilik Sözlesmesinin Tanimi ve Unsurlari

"Tek saticilik sözlesmesi, yapimci (saglayici, ana bayi, üretici, imalatçi dagitim sirket, ana distribütör, dagitici, ana toplayici, ithalatçi) ile tek satici (ara satici, bayi, acente, toptanci, perakendeci) arasindaki hukuki iliskileri düzenleyen çerçeve nitelikte öyle bir sözlesmedir ki bununla yapimci, mamullerinin tamamini veya bir kismini belirli bir bölgede tekele sahip olarak satmak üzere tek saticiya bedeli karsiliginda göndermeyi, buna karsilik tek satici da sözlesme konusu mallari kendi adina ve hesabina satarak bu mallarin sürümünü arttirmak için faaliyette bulunmayi üstlenir".2

Tek saticilik sözlesmesi içerisinde iki ayri sözlesme iliskisini barindirmaktadir. Buna göre tek saticilik sözlesmesi; saglayici ile tek satici arasindaki çerçeve sözlesme ve tek satici ile saglayici arasinda gelecekte yapilacak olan münferit satis sözlesmelerinden olusur.

Tek saticilik sözlesmesinin süreklilik, kendi adina ve hesabina hareket etme, tek saticiya satim tekeli taninmasi, tek saticinin pazarlama ve satis sürümünü artirma faaliyetinde bulunmasi gibi unsurlari mevcuttur.

Süreklilik unsuru, tek satici ile saglayici arasinda sürekli bir iliski bulunmaktadir. Tek saticilik sözlesmesinde, sürekli olan bir çerçeve iliski içinde, taraflar arasinda münferit satis sözlesmeleri yapilir. Tek saticilik sözlesmesiyle, taraflarin arasinda somut bir satis sözlesmesi kurulmus olmaz, sadece gelecekteki satis sözlesmelerinin çerçeve kosullari belirlenmektedir.

Büyük çapta mal üreten saglayicilar, ürettikleri mallarin müsterilere satilmasini ve sürümünün arttirilmasini hedeflemektedir. Dolayisiyla tek saticilik sözlesmeleri uygulamada tercih edilmektedir. Buna göre de tek saticilar yapimcinin mallarini sürekli olarak belirli ya da belirsiz süre içerisinde pazarlamasini üstlenmektedirler. 3

Sözlesmenin konusu olan, saglayici tarafindan tek saticiya satilan mallarin, tek satici tarafindan pazarlanmasi faaliyeti ancak saglayici ve tek satici arasinda süreklilik arz eden bir sözlesme iliskisinin varligi halinde anlam ifade edecektir. Dolayisiyla süreklilik unsurunun sözlesmenin esasli unsurlarindan kabul etmek gerekir.

Kendi adina ve hesabina hareket etme unsuru, Tek satici, saglayicidan satin aldigi mallari bütün riski üstlenerek kendi adina ve hesabina tüketicilere satmaktadir. Burada saglayici herhangi bir mali risk altina girmeksizin imal ya da ithal ettigi mallarini pazarlama ve tüketicilere satisa sunma imkani bulmaktadir. Tek satici mali yönden bagimsiz olup, saglayiciyi temsil etme yetkisi bulunmamaktadir. Bu özelligi ile kendi adina ve baskasi hesabina (dolayli temsil) hareket eden komisyoncudan ayrilmaktadir.4

Tek saticiya satim tekeli taninmasi unsuru, Satis tekeli hakkinin zaman, yer ve konusu olan mallar bakimindan sinirlanmasi gerekir. . Tek saticilik sözlesmesinin süre, bölge ve mal çesidi ve miktari bakimlarindan yeterli derecede sinirlanmamasi, ancak sözlesme sartlarinin taraflardan birinin ekonomik özgürlügünü felce ugratmasi onu mengene gibi baglayarak karsi tarafin eline teslim etmesi hallerinde ahlaka aykiri bir nitelik tasiyabilir.5

Münhasir satis hakki ile tek elden satin alma yükümlülügü bir arada bulunabilir. Tek elden satin alma yükümlügünün kararlastirilmasi halinde, tek satici sözlesme konusu mallari ya da onlarla ikame edebilecek diger mallari sözlesmenin tarafi olan saglayicinin disinda baskaca bir kisiden alamaz. Bu düzenleme, tek saticinin üreticinin mallari ile rekabet halinde olan baska mallari satamayacagi anlamina gelir. Fakat, tek elden satin alma yükümlülügü tek saticilik sözlesmesinin kurucu unsurlarindan degildir.6 Bütün bunlari destekler sekilde yapimcinin da, sözlesme bölgesi içinde tek saticinin müsterine dogrudan satis yapmama ve sube açmama yükümlülügü bulunmaktadir.

Satis tekeli hakkinin zaman konusunda sinirlanmadigi her durumda ahlak kurallarina aykiriliktan söz edilmemelidir. Zira tek saticinin pazarlama ve sürüm artirma faaliyeti zaman içerisinde meydana geleceginden, sürenin uzun olmasi zaten sözlesmenin dogasi geregidir.

Saglayicinin sözlesme bölgesinde baska saticilara mal satmamasi yükümlügünün bir sonucu olarak, tek satici disindaki üçüncü sahislara da sözlesme bölgesinde ayni nitelikte mallarin satisini yasaklama borcu dogurmaktadir. Bunun için saglayici üçüncü kisilerin bu gibi ihlallerini önlemek için imzalanacak sözlesmelere, bu kisilerin tek saticinin tek satis hakkini koruyacaklarina ve satin alacaklari mallari tek saticinin bölgesinde satmayacaklarina dair bir hüküm konmasini gerekli kilmaktadir.7

Tek saticinin pazarlama ve satis sürümünü artirma faaliyeti unsuru, saglayicinin bu sözlesmeden saglamayi umdugu fayda, tek saticiya verdigi satis teke hakki karsiliginda ürettigi ya da ithal ettigi malin tek satici tarafindan pazarlanmasi, sürüm ve satisinin artirilmasidir. Tek satici bunun için piyasadaki mal durumunu ve alicilarin isteklerini sürekli kontrol ederek satis (tekel) bölgesinde gerekli piyasa arastirmasi; müsterileri çekmek için çalisma yapmak zorundadir.8 Tek satici ürünün pazarlanmasi ve sürümünün artirilmasi için gerekli olan çalismalari özen ve titizlikle yerine getirmelidir. Özen borcu sürekli edim niteligindedir. Tek saticinin sürümü artirma yükümlülügü, sözlesmeye is görme sözlesmesi niteligi de kazandirmaktadir.

III- Sözlesmenin Hukuki Niteligi ve Geçerlilik Sekli

Yukarida da izah edildigi üzere tek saticilik sözlesmesi Kanunda düzenlenmedigi için isimsiz sözlesmedir.

Ancak sözlesmenin karma mi yoksa kendine özgü mü oldugu hususu doktrinde tartismalidir. Bir görüse göre tek saticilik sözlesmesi, acente sözlesmesi, satis sözlesmesi veya is görme sözlesmesidir. Diger bir görüse göre satis, vekalet, garanti, acente sözlesmesinin unsurlarindan olusan karma bir sözlesmedir. Üçüncü ve katildigimiz görüse göre, tek saticilik sözlesmesinin unsurlarindan olan "satis tekeli unsuru" Kanunda düzenlenen sözlesmelerden birinin unsuru olmadigindan, tek saticilik sözlesmeleri kendine özgü (sui generis) niteliktedir.

Sekil serbestisi ilkesi, tek saticilik sözlesmesi açisindan da geçerlidir. Uygulamada sözlesme genellikle yazili yapilmasina karsin sözlü veya zimni olarak da yapilabilir.

Tek saticilik sözlesmesi, içinde iki sözlesmeyi barindirir. Bunlardan ilki çerçeve sözlesme olup, bu sözlesmeyle saglayici sözlesme bölgesi içinde sözlesme konusu mallarin satis tekelini tek saticiya vermekte, sözlesme bölgesinde dogrudan satis yapmama ya da üçüncü kisilere satis yaptirmama borcunu üstlenmektedir. Karsiliginda tek satici kendisine satis tekeli verilen mallarin sözlesme süresi boyunca pazarlama ve satis sürümünü artirma faaliyeti gösterme borcunu üstlenmektedir. Ikinci sözlesmede çerçeve sözlesmenin uygulamasi niteliginde olan bireysel sözlesmelerden olusmaktadir. Burada saglayicinin sözlesme konusu mali tek saticiya teslim etme borcu tek saticinin da bu mali satin alma ve bedelini saglayiciya ödeme borcundan ibarettir.

Bireysel sözlesmelere satis sözlesmesine iliskin kurallar uygulanir. Türk Borçlar Kanunu'nda geçerli sekil serbestisi ilkesine uygun olarak geçerlilik yönünden herhangi bir sekil sartina tabi degildir. Taraflar bu sözlesmeyi diledikleri gibi yazili, sözlü ya da resmi sekilde yapabilirler.9

IV-Tek Saticinin Hak ve Borçlari

Alim ve bedel ödeme borcu, saglayicinin tek saticiya verdigi satis tekeli hakkinin karsiligidir. Tek satici mümkün oldugu kadar çok sayida saglayicidan mal alma yükümlülügü altindadir. Talep ettigi mallarin bedelini de saglayiciya ödemek zorundadir.

Sürümü artirma faaliyetinde artirma borcu, sözlesmenin unsurlarinin ele alindigi bölümde de izah edildigi üzere saglayicinin satis tekelini tek saticiya vermesinin esas nedeni imal ya da ithal ettigi ürünlerin tek satici tarafindan pazarlanmasi ve sürümünün artirilmasidir. Tek satici mallarin sürümünü artirmak içi gerekli olan arastirmalari ve çalismalari titizlikle ve özenle yürütmelidir.

Tek satici saglayicidan aldigi ürünleri tüketiciye satmak amaciyla almalidir.Tek satici saglayicidan aldigi mali isleyerek baska ürün haline getirip satiyorsa veya baska hammaddelerle birlestirip yeni ürünler elde ediyorsa ve bu yeni mali satiyorsa; bu saglayicidan ürünü satim amaciyla aldigini göstermez ve bu durum tek saticilik sözlesmesi olarak nitelendirilemez. Zira burada sürümü artirilan ürün artik saglayicinin tek saticiya sattigi ürün olmayip, baska bir ürün halini almistir. Tek saticinin amaci saglayicidan aldigi ürünleri tek satici konumunda oldugu bölgedeki tüketiciyle bulusturmaktir.

Müsteri hizmetlerini yerine getirme borcu, tek satici ile tüketiciler arasindaki münferit satim sözlesmelerinden dogmaz; aksine bu borç, saglayici ile akdedilen çerçeve niteligindeki tek saticilik sözlesmesinden dogar ve saglayiciya karsi üstlenilmis olan bir borçtur.10

Yukarida sayilan borçlarin yaninda, tek saticilik sözlesmesi sürekli edim içeren bir sözlesme oldugundan sürekli edim içeren sözlesmelerin yükledigi yükümlülükler burada da geçerlidir. Dolayisiyla tek satici, sadakat, bilgi verme, yapimcinin talimatlarina uyma, sir saklama ve rekabet yapmama yükümlülükleri altindadir.

V-Saglayicinin Haklari ve Borçlari

Düzenli bir sekilde mal teslimi yükümlülügü, saglayicinin, tek saticidan gelen birel satis sözlesmeleri (saglayici ile tek satici arasindaki satis sözlesmeleri) yapilmasina iliskin önerileri kabul yükümlülügü bulunmaktadir. Yapimcinin birel satis sözlesmelerini kabul yükümlülügü, asli edim yükümlülügüdür. Çünkü birel satis sözlesmeleri, çerçeve sözlesmenin ifasini saglayan icrai sözlesmelerdir.11

Sadakat ve Özellikle Tek Saticiyi Destekleme Yükümlülügü, Tek saticilik sözlesmesinde taraflarin sürümü arttirma yönündeki ortak amaçlari bulunmaktadir. Aralarindaki güvene dayanan sürekli iliski saglayicinin tek saticiyla isbirligi yaparak onu sürüm artirma faaliyetlerinde destekleme yükümlülügünü (tek saticiya gerekli belge ve malzemenin tahsis edilmesi ile saglayicinin bilgi vermesi) de ortaya çikartir.

Dogrudan satis yapmama ve Sube Açmama Yükümlülügü, bu yükümlülük ile sözlesme bölgesindeki ürünlerin satisi ancak tek satici tarafindan yapilacaktir. Saglayici ya da saglayicinin görevlendirdigi üçüncü kisiler tarafindan satis yapilmasi halinde tek satici, hedefledigi pazarlama ve sürüm artirma faaliyetinde bulunamayacaktir. Tek saticiyi korumak amaciyla saglayiciya bahsi geçen yükümlülükler getirilmistir.

Ürünlerin kalitesini garanti etme yükümlülügü, tek saticilik sözlesmesinin konusu genellikle marka ürünler olusturmaktadir. Saglayici mümkün oldugunca ürünlerinin kalitesini garanti etmek durumundadir. Bu dogrultuda gerekli her türlü önlemi almakla yükümlüdür. Bu önlemler, ortaya çikmis olan ayibin giderilmesiyle sinirlanamaz.12

VI-Tek Saticilik Sözlesmesinin Sona Ermesi ve Sonuçlari

Tek saticilik sözlesmeleri belirli süreli veya belirsiz süreli olarak kurulabilmektedir.

Belirli süreli tek saticilik sözlesmeleri sürenin dolmasiyla kendiliginden sona erer. Sayet sözlesmenin taraflar açisindan çekilmez hale gelmesi durumu söz konusu ise taraflar süreye uymadan hakli nedenle sözlesmeyi feshedebilirler.

Belirsiz süreli tek saticilik sözlesmeleri ise olagan veya olaganüstü fesih ile sona erdirilir. Olagan fesih için öngörülen süreye uymak gerekir. Böyle bir süre öngörülmemisse TK. m. 121 kiyas yoluyla uygulanir. Bu maddeye göre uygulanacak fesih süresi 3 aydir. Olaganüstü fesihte sözlesmenin devaminin dürüstlük kurallarina göre kendisinden beklenemeyecek hale geldigi diger bir deyisle hakli sebebin bulundugu hallerde irade beyaninin karsi tarafa ulasmasindan itibaren sözlesme kendiliginden sona erer.

Tek saticilik sözlesmesi sürenin sona ermesi, olagan ve olaganüstü fesih ile sona ermisse (her türlü sona erme biçiminde) sona erme tarihine kadar yapilmis olan münferit satis sözlesmeleri degisen bu durumdan etkilenmez.

Saglayicinin ya da tek saticinin ölümü, iflasi ve fiil ehliyetini kaybetmesi durumlari da tek saticilik sözlesmesinin sona erme nedenleridir. Bu durumda TBK m. 513 kiyas yoluyla uygulanir.

Sözlesmenin sona ermesi ile tek satici, saglayicinin destekleme yükümlülügü kapsaminda kendisine devrettigi sürümü arttirmaya yarayan belge ve malzemeler ile elinde kalan stok mallarini saglayiciya geri vermelidir.13 Sözlesmenin sona ermesi ile birlikte tek saticinin, saglayici ile rekabet etmeme yükümlülügü baslar.

SONUÇ

Tek saticilik sözlesmeleri Kanunda düzenlenmeyen isimsiz sözlesmelerdendir. Içerisinde satim tekeli unsurunu barindirdigindan kendine özgü (sui generis) bir niteliktedir. Tek saticinin hukuki bakimdan saglayicidan bagimsiz olarak kendi adina ve hesabina hareket etmektedir. Ancak ekonomik bakimdan saglayicinin kendisine yapacagi satis? organizasyonuna baglidir. Satilacak mal miktarinin baslangiçta kesin olarak saptanamamasi ve saglayicinin mallarinin sürümünü artirma yükümlülügünün tek satici üzerinde olmasi gibi hususlar, tek saticilik sözlesmesinin kendisine özgü yapisinin baslica özelikleridir. Tek saticinin sözlesme konusu ürünleri saglayicindan satin alip kendi adina ve hesabina satmasi onu benzer ticari kurumlardan ayirir. Tek saticinin kendi adina davranmasi sözlesmeyi acente sözlesmesinden, kendi hesabina davranmasi ise komisyonculuk sözlesmesinden ayirt eder.

Footnotes

1. (YAVUZ, C./ACAR, F./ÖZEN, B.: Borçlar Hukuku Dersleri (Özel Hükümler), Beta Yayinlari,12. Baski, 2013, s.11)

2. YAVUZ, C.: Türk Borçlar Hukuku Özel Hükümler, Beta Yayinlari, Istanbul, 2014, s. 35.

3. ISGÜZAR, H.: Tek Saticilik Sözlesmesi, Dayinlarli Yayinlari, Ankara, 1989, s. 18.

5. Naklen CEVDET s. 36.

6.GÖKYAYLA, C. D.: Milletlerarasi Özel Hukukta Tek Saticilik Sözlesmeleri, Vedat Yayincilik, Istanbul, 2013, s. 42-43.

7. KAHVECI/AYDOGDU s. 27-28

8. EREN, F.: Borçlar Hukuku Özel Hükümler, Yetkin Yayinlari, Ankara, 2015, s. 959.

9. EREN, s.961.

10. ISGÜZAR, s. 76-77.

11. YAVUZ, s. 40.

12. YAVUZ, s. 41.

13. ISGÜZAR, s. 169-170.

The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.