ÖZET

10 Ocak 2017 tarihi itibarıyla yayımlanarak yürürlüğe giren 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu ("Kanun/SMK")'nu takiben 29 Eylül 2017 tarihinde yayımlanarak aynı gün yürürlüğe giren 30195 sayılı Çalışan Buluşlarına, Yüksek Öğretim Kurumlarında Gerçekleştirilen Buluşlara ve Kamu Destekli Projelerde Ortaya Çıkan Buluşlara Dair Yönetmelik ("Yönetmelik") ile çalışan buluşlarının hesaplanma ve ödenmesine ilişkin belirsizlikler ortadan kalkmış, yöntem ve ilkeler asgari koşullara bağlanmış ve tarafların hak ve yükümlülükleri belirlenmiştir. Yasa koyucu, çalışanların buluş yapmaya özendirilmesi amacıyla mevzuatta yer alan emredici hükümlerin işçi aleyhine değiştirilmeyeceğini öngörmüştür.1 Bu çalışmada, çalışan buluşu türleri ile tarafların buluşlar üzerindeki hak ve yükümlülükleri gerek Kanun gerekse Yönetmelik ışığında değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler: Çalışan Buluşu Türleri, Tarafların Çalışan Buluşu Üzerindeki Hak ve Yükümlülükleri, Hizmet Buluşu, Serbest Buluş, 6769 Sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu, Yüksek Öğretim Kurumlarında Gerçekleştirilen Buluşlara ve Kamu Destekli Projelerde Ortaya Çıkan Buluşlara Dair Yönetmelik.

GİRİŞ

İstatistiklere göre, sanayileşmiş ülkelerde buluşların büyük bir bölümü bir hizmet sözleşmesi ile çalışanlar tarafından yapılmaktadır. Bunun ana sebebi işletmeler bünyesinde araştırma ve geliştirmeler için uygun ortamın sağlanması veya işletmenin özel olarak bu iş için kurulmuş olmasıdır.2 Sanayi kuruluşlarının araştırma geliştirme ("ARGE") bölümlerinde istihdam edilen insanların temel görevlerinin bu olduğu, yeni teknolojik gelişme veya iyileştirmelerde bulunmaları için çalıştırıldıkları bir gerçektir. Yine, müstakil olarak kurulan ve amacı teknoloji üretip satmak olan araştırma enstitülerinin varlığı herkes tarafından bilinmektedir. Bu kuruluşlar, istihdam ettikleri insanlardan tek bir şey beklemektedir: yeni teknoloji geliştirme. Bu tip kurumlarda her türlü araç-gereç kuruluş tarafından sağlanmakta, fikri ve fiili emek ise çalışan tarafından gerçekleştirilmektedir.3

Patent veya faydalı model belgesi ile korunabilecek olan çalışan buluşlarının iki türü vardır. Bunlar: serbest buluş ile hizmet buluşudur. Bu iki buluş türü ve tarafların bu buluş türleri üzerindeki hak ve yükümlülüklerine ilişkin bilgi işbu makalemiz devamında yer almaktadır.

1. ÇALIŞAN BULUŞU TÜRLERİ

1.1. Hizmet Buluşu

Yönetmelik'in ''Tanımlar'' başlıklı 4. maddesinde hizmet buluşu şu şekilde tanımlanmıştır: "Çalışanın bir işletme veya kamu idaresinde yükümlü olduğu faaliyeti gereği gerçekleştirdiği veya işyerinin faaliyet gösterdiği alanlar içinde, büyük ölçüde işletme veya kamu idaresinin deneyim ve çalışmalarına dayanarak iş ilişkisi sırasında yaptığı buluşlar."

Bu tanımın tam olarak anlaşılabilmesi için tanımdaki belli başlı unsur ve kavramların açıklığa kavuşması gerekmektedir. Öncelikle patent hukuku çerçevesinde çalışan (işçi) kavramının, 4857 sayılı İş Kanunu'nda yer verilen işçi/çalışan tanımına göre daha geniş bir kapsama sahip olduğunu belirtmek gerekir.4 Ayrıca, bir hizmet buluşunun varlığından söz edilebilmesi için bu buluş, "iş ilişkisi sırasında" meydana getirilmiş olmalıdır. Bu bağlamda, tanımda yer alan, "yükümlü olduğu faaliyeti gereği gerçekleştirme" ve "işletme deneyimi ve çalışmalarına dayanma" unsurları da açıklığa kavuşturulmalıdır. Bir buluşun, çalışanın bir işletme ya da kamu idaresinde yükümlü olduğu faaliyeti gereği gerçekleştirilmiş olması, o buluşun hizmet buluşu sayılmasına sebebiyet vermektedir. Örneğin, işletmenin Ar-Ge bölümünde istihdam edilen bir çalışanın buluşu, hizmet buluşu teşkil eder. Zira çalışanın gerçekleştirdiği buluş, iş görme yükümlülüğünün bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır.

Hizmet buluşu tanımında yer alan bir diğer husus ise, işletmenin deneyim ve çalışmalarıdır. Belirtmek gerekir ki işletmenin deneyim ve çalışmalarından faydalanılarak gerçekleştirilen buluşun doğrudan hizmet buluşu olarak görülmesi mümkün değildir. Nitekim Kanun'da yer alan tanımda, "büyük ölçüde işletmenin deneyim ve imkânlarından yararlanma" şartı arandığı görülecektir. Dolayısıyla, işletmenin deneyim ve çalışmalarından "büyük ölçüde" faydalanılmış olması gerekmektedir. Bir diğer ifadeyle, buluşun meydana gelmesinde işletmenin deneyim ve çalışmaları önemli bir rol oynuyorsa hizmet buluşu söz konusudur. Ancak buluşun meydana gelmesinde çalışanın bilgi ve deneyiminin, harcadığı emeğin ve yaratıcılığının açıkça işletmenin deneyim ve çalışmalarından daha fazla ve baskın olması durumunda artık hizmet buluşu değil de bir serbest buluşun mevcut olduğunun kabulü gerekir. Aksi takdirde, az bir oranda işletmenin imkânından faydalanması dolayısıyla çalışanın yoğun emek ve yaratıcılığının yok sayılması hakkaniyete aykırı olacaktır.5

Görüleceği üzere, hizmet buluşunu tanımlayan maddede nitelik itibariyle iki farklı durum ortak bir şarta bağlanmıştır. Birinci durum, buluşun işçinin yükümlü olduğu faaliyet gereği gerçekleştirilmesi; ikinci durum, işçinin yükümlülüğü gereği değil ancak, işverenin veya işletmenin deneyim ve çalışmaları yardımıyla buluşun gerçekleştirilmesidir. Anlaşılacağı üzere, her iki durumda da buluşun iş ilişkisi sırasında yapılmış olması ortak şarttır.

1.2. Serbest Buluş

Serbest buluş, SMK'nın 113. maddesinde ve Yönetmelik'in 4. maddesinin ğ bendinde, hizmet buluşu tanımının dışında kalan buluş olarak tanımlanmıştır. Benzer şekilde doktrinde de serbest buluş, hizmet buluşu kapsamına girmeyen bütün çalışan buluşlarını kapsayacak şekilde ifade edilmiştir. Her ne kadar serbest buluş da çalışan ve işveren arasındaki iş ilişkisi sürecinde söz konusu olan bir buluş olsa da anılan buluşun serbest buluş olması, çalışanın iş görme ifasından kaynaklanmadığı gibi işletmenin imkânlarından esaslı şekilde faydalanılmasının söz konusu olmaması dolayısıyladır. Bu şekilde ortaya çıkan buluş, serbest doğan buluş olarak isimlendirilmektedir. Ayrıca hizmet buluşu sınıfına giren bir buluşun, bazı durumlarda serbest buluş niteliğini kazanması da mümkündür. Buna göre, işveren tarafından hizmet buluşuna ilişkin bildirim sürelerine uyulmadığı veya bildirim süresi içerisinde hizmet buluşu üzerinde hak talebinde bulunulmayacağı bildirildiği takdirde hizmet buluşu serbest buluş niteliği kazanır. Keza işverenin hizmet buluşu üzerinde kısmi hak talep etmesi durumunda da buluş, serbest buluş niteliği kazanır. Benzer şekilde işveren, hizmet buluşu için tam hak talebinde bulunmasına rağmen, söz konusu buluş için patent başvurusunda bulunmaz ve çalışanın belirleyeceği süre içinde de başvuruyu gerçekleştirmezse buluş, serbest buluş niteliğini kazanır. Bu tarz serbest buluşa ise, serbest kalan buluş denilmektedir. Belirtmek gerekir ki hizmet buluşu ile serbest buluş arasındaki sınırı tayin etmek her zaman kolay değildir.

Zira iki tür arasındaki temel ayrım, buluşun çalışanın iş görme borcundan kaynaklanması veya büyük ölçüde işletme deneyim ve çalışmalarına dayanmasıdır. Ancak çalışan tarafından gerçekleştirilen buluşun, işletme deneyimine dayanıp dayanmadığı hususunu tespit her somut uyuşmazlıkta farklılık arz edebilecektir.

2. TARAFLARIN BULUŞLAR ÜZERİNDEKİ HAK VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ

2.1. Hizmet Buluşu Üzerindeki Hak ve Yükümlülükler

Çalışanın, gerçekleştirdiği buluşunun hizmet buluşu olmasından doğan hakları kullanabilmesi için bazı yükümlülükleri bulunmaktadır. Hizmet buluşu gerçekleştiren çalışanın buluş hakkında işverene yazılı olarak bildirimde bulunma yükümlülüğü vardır. Kendisine bildirim ulaşan işveren, bildirimin ulaştığını yazılı olarak bildirimde bulunan kişi veya kişilere gecikmeksizin ve yazılı olarak bildirir (SMK m. 114/1). Çalışan tarafından gerçekleştirilen bildirimde, teknik problem, çözümü ve hizmet buluşunun nasıl gerçekleştirilmiş olduğu gerekirse görsel verilerle de desteklenerek işverene sunulmalıdır (SMK m. 114/2). İşveren, bildirimin kendisine ulaştığı tarihten itibaren dört ay içerisinde, yukarıda kapsam ve unsurları belirtilen çalışan buluşu üzerinde tam veya kısmi hak talep edebilir. İşverenin, çalışan buluşu üzerinde tam hak talep etmesi ile birlikte buluş üzerindeki tüm haklar bildirimin çalışana ulaştığı tarihten itibaren işverene geçer. Öte yandan işverenin çalışan buluşu üzerinde kısmi hak talep etmesi durumunda buluş serbest buluş niteliği kazanır. Serbest buluşa ilişkin hükümler aşağıda incelenmiştir. Çalışanın hizmet buluşu gerçekleştirdiğine ilişkin bildirimi akabinde tam hak talebinde bulunan işverenin, söz konusu buluş için patent başvurusunda bulunması gerekmektedir. (SMK m. 116/1). İşveren bu yükümlülüğünü yerine getirmezse, çalışanın söz konusu buluşun hukuki koruma altına alınabilmesi için patent başvurusunda bulunulmasını isteme hakkı vardır.6 Çalışan buluşları üzerinde işverenin tam hak ile kısmi hak talebinin sonucunu şu şekilde özetleyebiliriz; tam hak talebi halinde buluş üzerindeki tüm haklar işverene geçer, çalışana bedel ödenir, çalışana bedel dışında bir de teşvik ödülü verilir. Kısmi hak talebinde ise hizmet buluşu serbest buluş niteliği kazanır, böyle bir durumda işverenin söz konusu buluşu kullanması halinde çalışana belli bir bedel ödenmesi gerekir.

Bu noktada belirtmek isteriz ki, çalışanın belirleyeceği süre içerisinde işveren tarafından başvuru yapılmaması halinde söz konusu buluş serbest buluş niteliği taşıyacaktır. Hizmet buluşu, serbest buluş niteliği kazanmışsa, işçi bizzat başvuru yapma hakkına sahiptir. İşverenin, hizmet buluşu için önceden başvuruda bulunmuş olması halinde, başvurudan doğan haklar buluşun serbest bırakılmasıyla işçiye geçer.7

Hizmet buluşunun mevzuatta öngörülen şekilde bildirim yükümlülüğünün ihlali nedeniyle işverenin bir zarara uğraması halinde, buluş sahibi çalışan, oluşan zararın tazmininden sorumlu olacaktır. Çalışan tarafından işverene bildirimde bulunulmaksızın patent başvurusu yapılması veya patent alınması durumunda, Kanun'un md.110 ve md.111 hükümleri uyarınca patent başvurusu sahibine veya patent sahibine karşı dava (patent başvurularında hak sahipliğinin korunması ve patentin gaspı davaları) açılabilmesi mümkündür.

2.2. Serbest Buluş Üzerindeki Hak ve Yükümlülükler

Yukarıda belirttiğimiz üzere, serbest buluş, çalışan tarafından iş görme borcundan ve işletmenin imkânlarından esas itibariyle bağımsız olarak yapılan bir buluşu ifade etmektedir. Bu sebeple, serbest buluş üzerindeki tüm haklar da çalışana aittir; çalışan serbest buluşunu kullanarak üretim yapabilir, başkalarına lisans verebilir veya söz konusu buluşu kısmen veya tamamen devredebilir. Her ne kadar serbest buluş iş ilişkisinden veya işletmenin sağladığı imkânlardan bağımsız olsa da çalışanın işverene karşı hiçbir yükümlülüğü olmadığını söylemek doğru olmayacaktır.

Öncelikle belirtmek gerekir ki bir serbest buluş gerçekleştirildiğinde, çalışanın bu buluşu işverene bildirme yükümlülüğü vardır. İşverenin, söz konusu bildirimin kendisine ulaşma tarihinden itibaren üç ay içerisinde yazılı olarak itirazını ileri sürmesi mümkündür. Ancak Kanun'da, söz konusu bildirim yükümlülüğünün iki istisnası düzenlenmiştir:

  • Serbest buluşun işverenin faaliyet alanı içinde değerlendirilebilir olmadığı açıksa, çalışanın bildirim yükümlülüğü yoktur.
  • Benzer şekilde çalışanın, serbest buluş niteliği kazanan hizmet buluşu (serbest kalan buluş) konusunda da işverene bildirimde bulunma yükümlülüğü yoktur.

Bildirim yükümlülüğüne ek olarak, çalışanın işletmenin faaliyet alanına giren bir konuda serbest buluş gerçekleştirmesi durumunda öncelikle bu buluşu kullandırmayı işverenine teklif etme yükümlülüğü de vardır. Ancak bu teklif, işverene söz konusu serbest buluş üzerinde tam hak sağlama imkânı vermez, sadece işverenin yararlanma hakkı sağlamasını amaçlar. Bu yükümlülüklerin yanı sıra, SMK'nın 115/3. maddesi ile Yönetmelik'in 8/3. maddesi uyarınca, işveren tarafından buluşun kısmi hak ile kullanılması durumunda çalışanın buluşunu değerlendirmesi önemli ölçüde güçleşiyorsa çalışan, buluşa ilişkin hakkın tamamen devralınmasını veya kısmi hakka dayanan hakkın kullanılmasından vazgeçilmesini talep etme hakkına sahiptir.

SONUÇ

Globalleşen dünyada, teknolojik gelişme ve bilimin ilerlemesi ile birlikte, bilimin durumuna katkı sunabilecek her buluş daha fazla değer kazanmış, kazanmaya da devam etmektedir. Ancak teknoloji dünyasında gerçekleştirilen bu buluşlar genellikle bir işletmenin faaliyeti kapsamında oluşturulmaktadır. Bu durum, söz konusu buluşun sahibi ile buluştan kâr elde eden işletme arasında birtakım sorunların ortaya çıkabilmesine yol açmaktadır. Tüm gelişmiş ülkelerde, çalışan buluşlarına ilişkin düzenlemelerle bu sorunun önüne geçilmesi amaçlanmaktadır.

Mevcut mevzuata göre, ülkemizde çalışan buluşları, hizmet buluşu ve serbest buluş olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Yönetmelik ile çalışan buluşlarına ilişkin yeni bir hesaplama yöntemi getirilmiş, ilkeler asgari koşullara bağlanmış ve tarafların hak ve yükümlülükleri açıkça belirtilmiştir. Ancak, belirtmek gerekir ki söz konusu Yönetmelik yeni bir tarihte yürürlüğe girmiştir; ilgili hükümlerin nasıl bir uygulama getireceği, çalışanlar veya işverenler açısından ne gibi sorunlar yaratacağı zamanla görülecektir. Bu sebeple, işverenlerce odaklanılacak en önemli husus, işverenin kurumsal olarak Yönetmelik'e uygun prosedürler geliştirmesi, şirket kurum kültürünün getirmiş olduğu ve çalışan-işveren ilişkisiyle şekillendirilen bir usul ile buna uygun bir veya birden fazla sözleşme hazırlanması ve uygulanmasıdır. En nihayetinde, işverenler söz konusu Yönetmelik'in tahkim usulünü kapsadığı bilinci ile hareket etmeli ve herhangi bir uyuşmazlık durumunda tahkim sürecine hazırlıklı olmalıdırlar.

Footnotes

1. TEKİNALP, Ünal; Fikri Mülkiyet Hukuku, İstanbul 2004, s. 511.

2. ORTAN, Ali Necip; İşçi Buluşları Hukuku, DEÜ Yayınları, İzmir 1987, s. 185.

3. SARAÇ, Tahir; Çalışanlar Tarafından Gerçekleştirilen Buluşlarda Patent Kime Verilecektir?, C.9, 2004, s.262.

4. SMK'nın 2. maddesinin (d) bendi gereğince çalışan kavramı, "Özel hukuk sözleşmesi veya benzeri bir hukuki ilişki gereğince, başkasının hizmetinde olan ve bu hizmet ilişkisini işverenin gösterdiği belli bir işle ilgili olarak kişisel bir bağımlılık içinde ona karşı yerine getirmekle yükümlü olan kişiler ile kamu görevlilerini" ifade etmektedir. Ayrıca Kanun'un 113. maddesinin 3. fıkrasında; "Öğrenciler ve ücretsiz olarak belirli bir süreye bağlı olmaksızın hizmet gören stajyerler hakkında çalışanlara ilişkin hükümler uygulanır" hükmü yer almaktadır.

5. SOLMAZ, Meryem; Güncel Yasal Düzenlemeler Çerçevesinde Çalışan Buluşları ve Bedel Tarifesi, Articletter Summer 2018, Part 7, s. 115-117.

6. SOLMAZ, Meryem; Güncel Yasal Düzenlemeler Çerçevesinde Çalışan Buluşları ve Bedel Tarifesi, Articletter Summer 2018, Part 7, s. 117-119.

7. Truva Patent, Bilgi Bankası, http://www.truvapatent.com/patent-khk.html (17.06.2019 tarihinde erişim sağlandı).

The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.