GİRİŞ
1475 sayılı kanundan farklı olarak, 20 Haziran 2003 tarihinde yürürlüğe giren 4857 sayılı İş Kanunu ile çalışma süreleri, fazla çalışma ve karşılığı konusunda duyulan ihtiyaç doğrultusunda esnek düzenlemeler getirilmiştir. Çalışmayı düzenleyen bu hükümlerin çok karmaşık olduğu söylenemez. Buna rağmen, işçi-işveren anlaşmazlıklarının önemli bir bölümünün, fazla çalışmalarla ilgili olması, belirtilen yeni düzenlemeler ve yeni içtihatlar doğrultusunda " fazla çalışma "nın yeniden ele alınması ihtiyacını ortaya çıkarmıştır.
" Fazla saatlerle çalışma " bir üst kavramdır ve " fazla çalışma " ve " fazla sürelerle çalışma " kavramlarını içerir. Bu şekilde yasa koyucu 1475 sayılı Kanun döneminde öğretide yapılan " fazla çalışma " ve " fazla sürelerle çalışma " ayrımını benimsemiş ve bunu pozitif hukuka aktarmıştır. 4857 sayılı İş Kanununun fazla çalışma kavramını önceki kanundan farklı bir şekilde düzenlemesi ile bu kavramla birlikte " fazla sürelerle çalışma " kavramının da yeniden değerlendirilmesini gerektirmiştir.
I. FAZLA ÇALIŞMALAR
A. Fazla Çalışma Kavramı
Fazla çalışma, kavram olarak, yasada gösterilen nedenlerle ve yasadaki günlük çalışma süresinin dışında yapılan çalışmaları anlatır. İş Kanunu 41. maddesinde " haftalık 45 saati aşan çalışmalar " fazla çalışma olarak kabul edilmiştir. İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği md. 4/a'da günlük çalışma süresi olan 11 saati aşan çalışmaların da yasanın 41,42 ve 43. maddelerine tabi olduğu belirtilerek bu çalışmaların da fazla çalışma sayılacağı yolunda bir yoruma olanak tanınmıştır.
Fazla çalışmayı haftalık 45 saati aşan çalışma olarak tanımlayan 4857 sayılı İş Kanunu, bir haftalık ölçüyü de yeterli görmeyip, 2 aylık süre için denkleştirme esası getirilmiştir. Denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, bazı haftalardaki 45 saati aşan çalışmalar, iki veya dört ay içinde haftalık ortalama 45 saat aşılmamak kaydıyla, fazla çalışma sayılmaz. 11 saati aşan çalışmalar için denkleştirme yapılamaz.
Örneğin, ayın birinci haftası, normal çalışmanın üzerinde çalışılması gereken bir işyerinde, günde 11 saat olmak üzere, toplam 66 saat çalışıldı. Normal çalışmayı aşan 21 saatlik çalışma, bu çalışmayı izleyen iki aylık dönem içinde, herhangi bir hafta, işçilerin 21 saat eksik çalışmaları ile dengelenebilir. Bu tür çalışma, iki ay içinde dengelenebilecek ölçüde olmak üzere yapılabilir. 5 hafta 66 saat çalıştıktan sonra, 6. hafta 30 saat çalışarak, işçilere iki hafta izin verilebilir.
B. Türleri
1. Normal Fazla Çalışma
İş Kanunu md. 41'e göre, ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya ücretinin arttırılması gibi nedenlerle yapılan fazla çalışmalardır. Hükümde yer alan " gibi " sözcüğü, fazla çalışma sebeplerinin kanunda sınırlayıcı olarak belirlenmediğini, benzer nedenlerle de fazla çalışmaya başvurulabileceğini göstermektedir.
İş Kanunu md. 41/8'e göre, normal fazla çalışmaların toplamı, bir yılda 270 saatten fazla olamaz. Fazla çalışma süresinin hesaplanmasında, yarım saatten az süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.
Fazla çalışmalarda %50 zamlı ücret ödenir. Bu şekilde çalışan işçiler fazla çalışma karşılığı serbest zaman kullanma hakkına da sahiptir. Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma brüt ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesi suretiyle ödenmesi gereklidir. Örneğin, brüt saat ücreti 10 TL olan bir işçinin bir ay içinde 5 saat fazla çalışma yapması halinde normal ücretine ilave olarak 5x15 TL üzerinden 75 TL fazla çalışma ücreti alması gereklidir.
Ayrıca yasa koyucu ilgili maddede, fazla çalışma yaptırılabilmesi için işçinin onayının alınması gerektiğini belirtmiştir. Onayın ne şekilde olması gerektiği kanunda belirtilmemiştir. Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinde ise onayın yazılı şekilde verilmesi gerektiği düzenlenmiştir. Yönetmelikte ayrıca fazla çalışma ihtiyacı olan işverenin bu onayı her yılbaşında işçilerden yazılı alması ve işçinin özlük dosyasında saklanması gerektiği düzenlenmiştir.
İşçi tarafından verilecek onayın geçerli kabul edilebilmesi için en geç fazla çalışma yaptırılmadan alınmış olması gerekir. İşçinin onayı alınmadan yaptırılan fazla çalışma hukuka aykırı fazla çalışma sayılır, fakat yine zamlı ücret ödenmesi gerekir. İşçi fazla çalışma talebini kabul etmek zorunda olmamakla beraber, fazla çalışmaya onay vermekten kaçınması dürüstlük kuralına aykırılık teşkil ediyorsa işverenin iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebileceği sonucuna varmak gerekir.
2. Zorunlu Fazla Çalışma
İş Kanununun 42. maddesinde, bir arıza sırasında, bir arızanın mümkün görülmesi halinde yahut makine alet ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde veya zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabileceği hüküm altına alınmıştır. Madde metninden anlaşılacağı üzere zorunlu nedenlerle fazla çalışmayı haklı kılacak nedenlerin ortadan kalkması halinde işyerinde fazla çalışma uygulamasının son bulması gerekmektedir.
İş Kanununun md. 25/2'ye göre, zorunlu fazla çalışma yapması beklenen işçiler, haklı bir gerekçeleri olmadan çalışmaktan kaçınırlarsa işveren iş sözleşmesini tazminatsız olarak derhal feshetme hakkına sahip olur. Zira bu davranış sadakat borcuna aykırılık teşkil eder. İşveren ayrıca uğradığı zararın tazminini de talep edebilir.
Zorunlu nedenle yapılan fazla çalışmalarda, işçilerin onayları aranmamıştır. Sebebin niteliğine göre, zorunlu sebeplerle işyerinde çalışan işçilerin hepsi fazla çalıştırılabileceği gibi, bir kısım işçinin fazla çalışmaya katılması istenebilir. Örneğin, bazı makinelerin arızalanması nedeniyle sadece bir kısım işçilerin, sel baskını sonucunda ise işyerinde çalışan bütün işçilerin fazla çalışmaya katılması istenebilir.
Zorunlu fazla çalışmalarda işveren, işçilere en az 11 saatlik dinlenme süresi bırakmak zorundadır. Sağlık yönünden durumu uygun olmayan işçilerden zorunlu fazla çalışmaya katılmalarını isteyemez. Fakat işçiler de zorunlu fazla çalışma koşulları oluştuğu takdirde haklı bir neden ileri sürmeksizin fazla çalışmadan kaçınamazlar, haklı bir neden olmaksızın zorunlu fazla çalışmaya katılmayan işçinin, normal çalışmada olduğu gibi, iş sözleşmesi bildirimsiz olarak feshedilebilir.
3. Olağanüstü Fazla Çalışma
Olağanüstü fazla çalışma, seferberlik sırasında yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde yapılan ve gerekli görülürse Bakanlar Kurulunca günlük çalışma süresinin işçinin en çok çalışma gücüne çıkarılabileceği fazla çalışmalardır. Olağanüstü fazla çalışma yapılabilmesi için Bakanlar Kurulunun buna gerek duyması gerekir.
Olağanüstü sebeplerle fazla çalışma, seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak suretiyle uygulanabilir. İşlerin çeşidine ve ihtiyaç derecesine göre günlük çalışma süresini Bakanlar Kurulu işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir. Bu tür fazla çalışmada da, günlük fazla çalışma süresi aralıksız en az 11 saat dinlenme olanağı verilecek şekilde saptanmalıdır.
Bakanlar Kurulunun fazla çalışmayı gerekli görmesi şarttır. Bu tür fazla çalışmada, zorunlu fazla çalışmada olduğu gibi, işçinin onayı aranmaz.
II. FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA
Fazla sürelerle çalışma, haftalık çalışma süresi 45 saatin altında kararlaştırıldığı durumlarda ortalama çalışma süresini aşan ve yasada belirlenen 45 saatin altında kalan süredir. İşçilerin fazla sürelerle çalıştırılabilmesi için onaylarının alınması şarttır. Fazla çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği md. 9/2'e göre, işçilerden her yıl başında yazılı onaylarının alınması yükümlülüğü yalnızca fazla çalışmalar için öngörüldüğünden, işçilerin fazla sürelerle çalışmaya ilişkin onaylarının, önceden iş sözleşmeleri ve toplu iş sözleşmeleri ile alınması yeterlidir. Her yıl başında ayrıca yazılı onaylarının alınması gerekmez.
Fazla süreli çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına miktarının %25 ile yükseltilmesi ödenecektir. Örneğin, iş sözleşmesinde haftalık çalışma süresi 40 saat olarak belirlenen işçinin o hafta 45 saat çalışma yapması halinde fazla sürelerle çalışma söz konusu olacaktır. Bu durumda brüt saat ücreti olan 10 TL olan bu işçinin ay içinde 5 saat fazla sürelerle çalışma yapması halinde normal ücretine ilave olarak 5x12,5 üzerinden 62,5 TL fazla sürelerle çalışma ücreti alması gerekmektedir.
İşçi fazla zaman karşılığı serbest zaman kullanmayı talep ederse, her saat için on beş dakika serbest zaman kullanılabilir. Bunun dışında serbest zaman kullanma şekli fazla çalışmalarda olduğu gibidir.
III. FAZLA SAATLERLE ÇALIŞMANIN SAPTANMASI
Fazla çalışma yapıldığı iddiası işçi tarafından her türlü delille ispatlanabilirken, fazla çalışma ücretinin ödendiğini işveren ancak yazılı belgeyle ispatlayabilir. Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği, yapılan ödemelerin ücret bordrolarında açıkça gösterilmesi gerektiğini hüküm altına almıştır. Ücret bordrolarının fazla çalışma ücretinin ödendiğini ispatta rolü büyüktür. İşçi diğer deliller yanında tanık da dinletebilir.
Yargıtay yerleşmiş içtihadı ile ücret bordrosunda fazla çalışma sütununun bulunması halinde bordroya ihtirazi kayıt koymadan imzalayan işçinin sonradan fazla çalışma ücreti talep edemeyeceğini hükme bağlamaktadır. Yar. 9. HD. 2008/12554 E., 2010/3043 K. ve 09.02.2010 tarihli karara göre, " Dosya içinde sunulan bordrolardan fazla mesai sütunu bulunmuş olup, tahakkuku da vardır. Bu bordrolar işçi tarafından da imzalanmıştır. Dairemizin kararlılık kazanmış uygulamasına göre ihtirazi kayıt konulmaksızın bordroların işçi tarafından imzalanması halinde daha fazla mesai yapıldığı iddiasıyla işçinin alacak talebinde bulunması olanağı yoktur. "
Fazla çalışma ücret alacağında zamanaşımı süresi beş yıldır. Zamanaşımının başlangıç tarihi muaccel olduğu tarihtir. Hizmet akdi süresince zamanaşımı işler. Mesela, iş sözleşmesi devam eden işçinin, 7 yıl önce hak kazandığı ancak bugüne kadar talep edilmeyen veya ödenmeyen ücreti zamanaşımına uğramıştır. İşveren işçinin talebi karşısında zamanaşımı def'inde bulunarak ödeme yükümlülüğünden kurtulabilecektir.
SONUÇ
4857 sayılı İş Kanununda fazla çalışma düzenlenirken, fazla çalışmadan ayrı olarak fazla süreli çalışma kavramına yer verilmiştir. Haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma, haftalık 45 saatten az ancak sözleşmede belirlenen sürelerden fazla çalışma yapıldığında da fazla süreli çalışma söz konusu olacaktır. Bunların ücretlerinin hesaplanması da ayırıma tutulmuş, fazla çalışma ücretinde %50 zamlı ücret, fazla süreli çalışmada ise %25 zamlı ücret ödenecektir. Her iki çalışmada da zamlı ücret yerine serbest zaman kullanmak mümkün kılınmıştır. Serbest zaman, fazla çalışılan her saat için bir saat otuz dakika, fazla sürelerle çalışılan her saat için bir saat on beş dakikadır.
Ülkemizde ücretlerin düşük olması fazla çalışmayı, işçi için cazip hale getirmektedir. Fazla çalışmaya ilişkin sorunların ortadan kaldırılabilmesi için kişilerin ücretlerinin geçinmelerine imkan sağlayabilecek ölçüye yükseltilmesi ve iş güvencesinin sağlanması gerekmektedir.
The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.
